БАҒЫШЛАЈАН ВӘ МЕҺРИБАН АЛЛАҺЫН АДЫ ИЛӘ
Дост вә танышларын балыг барәсиндә бизә үнванладығы суаллары нәзәрә алараг кичик бир тәһгиг едиб бу мәгаләни һазырламғы гәрара алдыг.
Билдијимиз кими Гурани-Кәримдә бир чох һөкмләр үмуми сурәтдә бәјан едилмишдир. Онларын ҹүзијјаты (ачыгламасы вә ја инҹәликләри) исә бизә Әһли-бејт (әләјһимуссалам) тәрәфиндән билдирилмишдир. Мәсәлән, намазларын нечә рүкәт олмасы Гурани-Кәримдә јохдур. Лакин онларын сајы һәдисләрдән мәлум олур.
Һәмчинин балыг барәсиндә Мүгәддәс Китабымыз үмуми сурәтдә хатырладыр. Амма онун вә ја дәниз һејванларынын һансынын һарам, јахуд һалал олмасы исә бизә Мәсумлар (әләјһимуссалам) тәрәфиндән чатыр. “Фатир сурәсинин 12-ҹү ајәсиндә охујуруг:
وَمَا يَسْتَوِي الْبَحْرَانِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَمِن كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ فِيهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون
«Ики дәниз (ҝөлләр, чајлар, дәнизләр вә океанлар) әсла бир-бири илә ејни дејилдир. Бунун бири пак, ширин вә сусузлуғу јатырандыр нушҹанлыгла ичилир о бириси дузлу (шор) вә аҹыдыр. Онларын һәр бириндән тәзә әт јејирсиниз вә тахдығыныз зинәтләри чыхарырсыныз. Аллаһын лүтфүндән вә немәтиндән (рузи) ахтармағыныз үчүн ҝәмиләри орада дәнизин көксүнү јара-јара үзән ҝөрәрсән. Бәлкә шүкр едәсиниз. (Ҝениш вә әһатәли олан инсан руһу мөминдә вә кафирдә һәр икиси хејир ишләр вә бәшәрә хидмәтләр ҝөстәрсәләр белә иман вә әхлаги фајдалар вә һәгигәт бахымындан ејни дејилдир.)»
Башга бир ајәдә белә бујурулур:
وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
«Вә тәзә әт јемәјиниз, тахдығыныз бәзәкләри (инҹи, сәдәф, мәрҹан вә с.) чыхартмағыныз үчүн дәнизи дә сизә рам едән Одур. (Еј инсан!) Сән ҝәмиләрин орада (сулары) јара-јара үзүб ҝетдикләрини ҝөрүрсән. (Бүтүн бунлар) Онун лүтфүндән рузи диләјиб ахтарманыз вә (Она) шүкүр етмәниз үчүндүр.» (“Нәһл” сурәси, ајә 14.)
Һәр ики ајәдә зикр олунан لَحْمًا طَرِيًّا (ләһмән таријјә) “тәзә әт” мәнасындадыр. Бу да һәм пулҹуглу балыглара, һәм дә дәнизә аид олан һалал гушлара (мәс; гағајылара) ишарәдир.
Устад Мөһсин Гираәти бу ајәнин тәфсирини белә ачыглајыр:
Нөгтәләр
Инсанын һәјатында дәнизин мүһүм ролу вар. Дәнизин сују бухар, булуд вә јағыш гајнағыдыр. Дәнизин диби инсаны ән ләзиз балыгларла тәмин едир, онун сәтһи исә ән уҹуз нәглијјат васитәсидир. Бүтүн бунлар Аллаһын тәдбир вә гүдрәти сајәсиндә баша ҝәлир вә инсанын бу саһәдә һеч бир ролу јохдур.
Билдиришләр
1. Дәнизләр бүтүн әзәмәт вә ҹошгунлуғу илә рам едилмиш вә инсанын хидмәтинә верилмишдир.
2. Дәниз тәзә вә сағлам әтлә тәмин едән ән мүһүм мәнбәдир.
3. Аллаһ инсанын тәкҹә су вә гида кими илкин еһтијаҹларыны јох, һәм дә зинәт истәкләрини белә тәмин етмишдир.
4. Дәниз ән үстүн тәбии зинәтләри инсана һәдијјә едир.
5. Үмуми гануна әсасән, һарамлығына хүсуси дәлил олмајан дәниз һејваны һалал сајылыр.
6. Әтин тәзәлији дә бир дәјәрдир.
7. Инсан чалышмалы олса да, рузи верән Аллаһдыр.
8. Ләззәтләр дә мәгсәдли олмалыдыр. (“Нур” тәфсири, ҹ. 6.)
Иран Ислам ингилабына кими һеч бир мүҹтеһидин дилиндән вә онун офисиндән һансы балығын һалал, јахуд һарам олмасыны ешитмәмишдик. Фәтва һәмишә белә олмушду: Пулҹуглу балыглар һалал, пулҹуғу олмајанлар исә һарамдыр. Чүнки һәр бир саһәнин өз мүтәхәссиси вардыр. Мүҹтеһид балыг үзрә мүтәхәссис олмадығы үчүн онун бујурдуғу ҹаваб да үмуми сурәтдә бәјан едилир. Јәни һансы балығын һалал, јахуд һарам олмасы мүгәллидин өз ихтијарына гојулур.
Ислам ингилабындан сонра исә мәрһум Ајәтуллаһул-узма сејјид Руһуллаһ Мусәви Хомејни неҹә дејәрләр, балыг барәсиндә олан мәсәләни даһа да асанлашдырды. О, 1983-ҹү илдә балыг мүтәхәссисләринә тәһгиг апармағы вә пулҹуглу балыгларын адларыны танытдырмаг үчүн ҝөстәриш верди. “Рисалеје новин” китабынын 3-ҹү ҹилдиндә балыг барәсиндә бәһс олунан мәсәләләрин тәрҹүмәсини гејд едирик:
-Дәниз һејванлары арасында тәкҹә балыг вә бәзи дәниз гушлары јемәлидир. Диҝәр нөв дәниз һејванлары һәтта, гуруда јашајан вә јејилмәси ҹаиз олан һејванлара охшаса да – ламантин (Ламантины (рус.). Манатее (инҝ.).) кими әгваја (Үстүн нәзәрә ҝөрә.) әсасән, һарамдыр.
-Балыглар арасында тәкҹә әсл јарадылышында пулҹуглу олан балыглар јемәлидир. Бахмајараг ки, онларын пулҹуғу сонрадан һәр һансы сәбәбдән төкүлмүш олсун. Мәсәлән, сомон (Ҹёмга (рус.). Салмон (инҝ.). Сомбалығы (түрк.)) (сомбалығы) кими. Рәвајәтдә ҝәлмишдир ки, сомон бир нөв бәдхасијјәт балыгдыр, өзүнү һәр шејә чырпдығы үчүн пулҹуглары төкүлүр. Әҝәр онун гулағынын дибинә бахсаныз, онда пулҹуғун олдуғуну ҝөрәрсиниз.
-Пулҹуглу балыгларын нөвләри арасында һеч бир фәрг јохдур вә онларын һамысы истәр кичик олсун, јахуд бөјүк, истәр еркәк олсун, јахуд диши, истәр дәниз балығы олсун, јахуд чај балығы, истәр чәки (Карп (рус.). Ҹјпринус (инҝ.)) олсун, јахуд әлин ичи бојда олан фитән (Анчоусы (рус.). Енҝраулис (инҝ.).) балығы, истәр буғлу балыг (Налим (рус.). Лота лота балығы. Бурбот (инҝ.)) олсун, истәр анчоус (Анчоусы (рус.). Енҝраулис (инҝ.)) олсун, истәрсә дә учан балыг (Летучие рыбы (рус.). Флјинҝ фисһ (инҝ.)) һалалдыр. Хүласә, иланбалығы кими пулҹуглу олмајан бүтүн балыгларын әти јемәли дејил.
-Балығын күрүсү һалал вә һарам олмагда балығын өзүнә табедир. Јејилмәси һалал олан һәр нөв балығын күрүсү, һәтта чох јумшаг вә јапышган олса белә һалалдыр. Јејилмәси һарам олан һәр нөв балығын күрүсү, һәтта бәрк олса да һарамдыр. Әҝәр күрүнүн һалал, јахуд һарам гәбилдән олмасыны ајырд етмәк мүмкүн олмаса, еһтијат будур ки, јумшаг вә јапышган олдуғу сурәтдә ону јемәкдән чәкинсинләр. Амма бәрк вә онун кими олса, јејилмәси һалалдыр.
Истифта
Суал: Нәрә (Осетры (рус.). Аҹипенсер (инҝ.)) балыглары (күрүлү балыглар) пулҹуглу балыглар нөвүндәндирми? (Нәрәләр (лат. Аҹипенсеридае) – Нәрәкимиләр дәстәсинә аид балыг фәсиләси. Нәрәләрин дүнја еһтијатынын 80%-дән чоху Хәзәр дәнизиндәдир. Узунсов, ијшәкилли бәдәнләри вә сифәтләри (бурну) (сејрәк һалларда конусвары вә ја күрәшәкилли) вардыр. Ағзы һәрәкәтли, дишсиздир (көрпәләрдә зәиф дишләр олур), башын алт тәрәфиндә јерләшмиш, әтли додагларла вардыр. Дөш үзҝәҹинин өн шүасыҝүҹлү шәкилдә галынлашмыш вә тикана чеврилмишдир. Бел үзҝәҹи гујруғатәрәф итәләнмишдир. Фәсиләнин (нәрәләрин) 4 ҹинси вар: бөлҝә, нәрә, күрәкли вә јаланчы күрәкли. Бунлардан Азәрбајҹанда илк 2 ҹинсин нүмајәндәләри вардыр.)
Ҹаваб: Суалда гејд олунан балыг барәдә етимад едилән мүтәхәссисләрин нәзәри етибарлы сајылыр вә онларын нәзәринә ујғун әмәл етмәк олар.
1983-ҹү илин орталарында нәрә, ағ балыг (Белуга (рус.). Белуҝа (стурҝеон) (инҝ.)) (бөлҝә), узунбурун (Севрюга (рус.). Старрј стурҝеон (инҝ.)) балыгларынын һалал, јахуд һарам олмасынын арашдырылмасы мәгсәдилә Ҝилан әјаләтиндә јерләшән Әнзәли шәһәриндә мәрһум Имам Хомејнинин нүмајәндәси, һәмчинин Ҝилан, Мазандаран, Гум вә мәрһум Имам Хомејнинин офисинин руһаниләриндән бир групу, һабелә балыг таныјанлар, әтраф мүһит елмләри үзрә устадлар вә етимад олунан балыг мүтәхәссисләринин иштиракы илә семинар кечирилди. Семинарда мүтәхәссисләр өз әлләри илә ашағыдакы ҹүмләни јаздылар вә имза етдиләр:
“Хәзәр дәнизиндә јашајан мүхтәлиф нөв нәрә, узунбурун, кәләмо (Шип (рус.). Бастард стурҝеон (инҝ.)) вә ағ балыгларынын бәдәнләринин бәзи һиссәләриндә, хүсусилә дә гујруг финунун үст көкүндә бадамвари пулҹуглар вардыр.”
Имза едән мүтәхәссисләрин адлары бунлардыр:
1-Доктор Гуламһүсејн Вусуги - Һамбург Университети балыгшүнаслыг факүлтәсинин доктору;
2-Доктор Баба Мухәјјәр -Теһран Университети, Бајтарлыг Институтунун досенти;
3-Доктор Губад Азәри Таками - Тибб Институтунун досенти;
4-Һушәнҝ Гијаси - Суда јашајанлар, балыгларын јетишдирилмәси, артырылмасы вә балыгшүнаслыг үзрә мүтәхәссис, Инҝилтәрә Университетинин мәзуну;
5-Доктор Беһјар Ҹәлали Ҹәфәри - Су һејванлары үзрә мүтәхәссис;
6-Әлирза Фирдоси - Су Һејванлары Бөлмәсинин рәһбәри;
7-Меһди Јусифјан - Балыг јетишдирилмәси вә артырылмасы үзрә мүтәхәссис;
8-Муһәммәд Сәид - Әтраф мүһит үзрә мүтәхәссис вә Әтраф Мүһитин Горунмасы Тәшкилатынын Су Һејванлары үзрә Бөлмәсинин рәһбәри;
9-Меһди Ҝүлсохән - Балыгшүнаслыг, балыг артырылмасы вә јетишдирилмәси үзрә мүтәхәссис, Балыг Артырма Аквакултура Тәсәррүфатлары Тәшкилатынын рәһбәри;
10-Әбулгасим Шәриәти Фејзабади - Балыгшүнаслыг, балыг артырылмасы вә јетишдирилмәси үзрә мүтәхәссис. (Сәһ. 158-160.)
Демәли, јухарыда зикр олунан балыглар һалалдыр вә мүсәлманлар чәкинмәдән Аллаһын бу немәтләриндән истифадә ведә биләрләр. Амма ҝөрәсән, нә үчүн мүсәлманлар индијә кими бу балыгларын һарам олмасыны һесаб едир вә онлары јемәкдән чәкинирдиләр. Ҝөрәсән сәбәб нә иди? Буну мүсәлманларын өһдәсинә бурахыр вә бу барәдә арашдырмағы хаһиш едирик.
Инди исә балыг барәсиндә бир нечә суал-ҹавабы диггәтинизә чатдырмаг истәрдик:
1. Суал: Хариҹдән идхал едилмиш балыгларын шәри бахымдан һөкмү нәдир? Балығын тәзкијәсиндә ону овлајанын мүсәлман олмасы лазымдырмы? Ҹаваб: Балығын һарадан ҝәтирилмәси мәлум олмаса һалалдыр. Һабелә мүсәлман өлкәсиндән ҝәтирилмәси мәлум олса, һалалдыр. Лакин күфр өлкәсиндән ҝәтирилибсә, о сурәтдә һалалдыр ки, идхал едән мүсәлман үчүн онун тәзкијә олунмасынын сүбута јетдијини вә бундан сонра мүсәлманлара вермәсини ҝүман етсин. Балығы овлајан шәхсин мүсәлман олмасы лазым дејил вә балығы судан дири чыхартмасы вә гуруда өлмәси кифајәтдир.
2. Суал: Һансы балыглар һалалдыр? Балығын һалал олмасы үчүн һансы шәртләр олмалыдыр? Ҹаваб: Илк јаранышдан пулҹуглу јаранмыш балыглар – һәр һансы сәбәбдән сонрадан пулҹуглары төкүлсә дә - судан дири тутулса вә судан кәнарда ҹан версә, пакдыр вә ону јемәк һалалдыр. Суда (мисал үчүн, зәһәр васитәсилә) өлсә, пакдыр, амма ону јемәк һарамдыр. Лакин балыгчынын торуна илишиб суда өлсә, ону јемәк һалалдыр. Пулҹугсуз балығы судан дири тутсалар да вә судан кәнарда ҹан версә дә ону јемәк һарамдыр.
3. Суал: Кревет вә хәрчәнҝ јемәк олармы? Ҹаваб: Мејгу (кревет) судан дири тутуларса, һалалдыр. Диҝәр дәниз һејванлары, о ҹүмләдән хәрчәнҝ нөвләри исә һалал дејил.
4. Суал: Бир балығын пулҹуглу олуб-олмамасы илә бағлы шәккимиз варса, ону јемәк олармы? Һәмчинин бир һејванын кревет јахуд хәрчәнҝ олмасында шәкк етсәк, вәзифәмиз нәдир? Ҹаваб: Гејд олунанларын һеч бирини јемәк олмаз.
5. Суал: Хариҹи өлкәләрдән идхал олунмуш балыг вә консервләри һансы шәртләрлә јемәк олар? Ҹаваб: Балыг ики шәртлә һалалдыр: Пуллу нөвдән олсун вә судан дири һалда чыхарылсын, јахуд торда вә с. өлмүш олсун.
Гејри-мүсәлман өлкәләрдән идхал олунан вә мүсәлман базарында сатылан вә јахуд мүсәлман сатыҹыдан алынан балыгларла әлагәдар икинҹи шәртлә бағлы архајынлыг әлдә етмәк олар. Бу формада ки, сатыша чыхарылан балыглар балыгчы ҝәмиләрлә тутулур. Онлар балығы дири-дири судан чыхарырлар. Онларын арасында өлү балығын олмасы надир һалда баш верир. Амма биринҹи шәрт бахымындан әҝәр балығын дәриси сојулмамыш олса, бахмаг лазымдыр ки, пулу вар, јохса јох. Дәриси олмаса (мисал үчүн консерв балығы кими), амма нөвү - мисал үчүн туна вә сардин балыгларынын консерви кими мәлум олса вә ону истеһсал едән өлкә гутунун үзәриндәки етикетлә ичиндәки малын ејни олмасына диггәт едирсә, архајынлыг әлдә етмәк олар ки, бу балыг һалал нөвдәндир. Әкс һалда әҝәр сатыҹы диндардырса, еләҹә дә пулсуз балығы һарам билән мәзһәбдәндирсә вә онун балығын нөвүнә диггәт етмәси илә бағлы ҝүҹлү еһтимал варса, она инанмаг олар.
Сонда исә апарылан тәһгигатлара әсасән бәзи пулҹуглу балыгларын сијаһысыны нәзәринизә чатдырмаг истәрдик. Фарс дилиндә тәһгиг апардығымыз үчүн бәзи балыгларын ады Азәрбајҹан дилиндә интернетдә олмадығы үчүн тапа билмәдик. Буна ҝөрә дә һәмин балығы ја русҹа, ја инҝилисҹә, ја да түркҹә гејд етдик.
1-Сардина: Европейская сардина (рус.). Еуропеан пилҹһард (инҝ.)
2-Сајда: Сайда (рус.). Поллаҹһиус виренс (инҝ.)
3-Чәкиләр: Карпы (рус.). Ҹјпринус (инҝ.)
4-Ади чәки: Сазан (рус.). Ҹоммон ҹарп (инҝ.)
5-Узунүзҝәҹ тунес: Длиннопёрый тунец (рус.). Албаҹоре (инҝ.)
6-Тунес: Тунцы (рус.). Тһуннус (инҝ.)
7-Алабалыг: Форель (рус.). Троут (инҝ.)
8-Дәниз дили: Европейская солея (рус.). Ҹоммон соле (инҝ.)
9-Сијәнәк: Сельди (рус.). Ҹлупеа (инҝ.)
10-Ханы балығы: Речной окунь (рус.). Еуропеан перҹһ (инҝ.)
11-Треска: Трески (рус.). Ҝадус (инҝ.)
12-Ади дурна балыг: Щука (рус.). Нортһерн пике (инҝ.)
13-Алоса: Алозы (рус.). Алоса (инҝ.)
14-Лилбалыг: Линь (рус.). Тенҹһ (инҝ.)
15-Ширбит: Обыкновенный усач (рус.). Ҹоммон барбел (инҝ.)
16-Гызылүзҝәҹ: Краснопёрка (рус.). Ҹоммон рудд (инҝ.)
17-Ади шәмаји: Уклейка (рус.). Ҹоммон блеак (инҝ.)
18-Гылынҹбалыг: Чехонь (рус.). Пелеҹус ҹултратус (инҝ.)
19-Ҝөј балыг: Синец (рус.). Баллерус баллерус (инҝ.)
20-Дәниз камбаласы: Морская камбала (рус.). Еуропеан плаиҹе (инҝ.)
21-Хәшәм: Жерех (рус.). Асп (фисһ) (инҝ.)
22-Гара ханы балығы: Чёрные окуни (рус.). Миҹроптерус (инҝ.)
23-Гафгаз енлибашы: Голавль (рус.). Сгуалиус ҹепһалус (инҝ.)
24-Ади күлмә: Обыкновенная плотва (рус.). Ҹоммон роаҹһ (инҝ.)
25-Енлибаш: Язь (рус.). Ыде (фисһ) (инҝ.)
26-Гарасол: Рыбец (рус.). Вимба вимба (инҝ.)
27-Голјан: Обыкновенный гольян (рус.). Ҹоммон минноw (инҝ.)
28-Скумбријалар: Скумбрии (рус.). Сҹомбер (инҝ.)
29-Чапаг: Лещ (рус.). Ҹоммон бреам (инҝ.)
30-Дабан балыг: Караси (рус.). Ҹарассиус (инҝ.)
31-Кефалкимиләр: Кефалёвые (рус.). Мулет (инҝ.)
32-Күтүм (зијад): Кутум (рус.). Ҹаспиан кутум (инҝ.).
33-Гызылы балыгҹыг: Золотая рыбка (рус.). Ҝолдфисһ (инҝ.)
34-Гызылбалыглар: Лососёвые (рус.). Салмонидае (инҝ.)
35-Лаврак: Обыкновенный лаврак (рус.). Еуропеан басс (инҝ.)
36-Ағ амур: Белый амур (рус.). Ҝрасс ҹарп (инҝ.)
37-Јашыл гылынҹлы: Зелёный меченосец (рус.). Ҝреен сwордтаил (инҝ.)
38-Кәрҝә: Горчаки (рус.). Рһодеус (инҝ.)
39-Гафгаз үстүзәни: Верховка (рус.). Леуҹаспиус делинеатус (инҝ.)
40-Мерҹан балығы (түрк.). Золотистый пагр (рус.). Ред порҝј (инҝ.)
41-Дил балығы (түрк.). Флоундер (инҝ.)
42-Вьюны (рус.). Мисҝурнус (инҝ.)
43-Европейская корюшка (рус.). Еуропеан смелт (инҝ.)
44-Европейский хариус (рус.). Ҝрајлинҝ (спеҹиес) (инҝ.)
45-Хариусы (рус.). Тһјмаллус (инҝ.)
46-Бычеглазы (рус.). Ҹаталуфа (биҝеје)
47- Быстрянка (рус.). Албурноидес бипунҹтатус (инҝ.)
48-Плотвы (рус.). Рутилус (инҝ.)
49-Золотистый спар (рус.). Ҝилт-һеад бреам (инҝ.)
50-Гладкий ромб (рус.). Брилл (фисһ) (инҝ.)
51-Обыкновенный подуст (рус.). Ҹоммон насе (инҝ.)
52-Елец (рус.). Ҹоммон даҹе (инҝ.)
53-Пагры (рус.). Паҝрус (инҝ.)
54-Белый сарг (рус.). Сарҝо (инҝ.)
55-Луциановые (рус.) Лутжанидае (инҝ.)
56-Серебристый памп (рус.). Пампус арҝентеус (инҝ.)
57-Узкополосая макрель (рус.). Нарроw-барред Спанисһ маҹкерел (инҝ.).
58-Желтопёрый каранкс (рус.). Ҝиант треваллј (инҝ.)
59-Барракуды (рус.). Барраҹуда (инҝ.)
60-Ставридовые (рус.). Ҹаранҝидае (инҝ.)
61-Торпедо сҹад (инҝ.)
62-Рыбы-попугаи (рус.). Парротфисһ (инҝ.)
63-Блаҹк помфрет (инҝ.)
64-Серебристый памп (рус.). Пампус арҝентеус (инҝ.)
65-Спаровые (рус.). Спаридае (инҝ.)
66-Длиннохвостый тунец (рус.). Тһуннус тонҝҝол (инҝ.)
67-Малый восточный тунец (рус.). Еутһјннус аффинис (инҝ.)
68-Большая корифена (рус.). Маһи-маһи (инҝ.)
69-Индийский алект (рус.) Ындиан тһреадфисһ (инҝ.)
70-Редмоутһ ҝроупер (инҝ.)
