Бисмилләһир-Раһмәнир-Раһим! Мүбарәк динимизин нәзәриндә ән өнәмли мөвзулардан бири - әхлагдыр. О гәдәр өнәмли бир мөвзудур ки, Һәзрәт Рәсулаллаһ (с) өз бесәтини изаһ едәркән али әхлаглары тамамламаг үчүн ҝөндәрилдијини бәјан едир. Белә ки, әзиз Рәсулаллаһ (с) бујурур: “Мән мәкарим әхлаг вә ону ҝөзәлләшдирмәк үчүн мәбус олмушам”.
Бу бәһсимиздә мәкаримул-әхлаги - али әхлагы вә әхлагын принсипләрини әһатә едән мөвзулара тохунмаг истәрдик.
Мәкаримул-әхлаг принсипләрини өзүндә ҹәмләјән ајә
Мүбарәк Гурани-Кәримдә мәкаримул-әхлагын бүтүн принсипләрини өзүндә ҹәм едән ајә, мүфәссирләрин нәзәринә ҝөрә, “Әраф” сурәсинин 199-ҹу ајәсидир. Бу ајәдә садә, јығҹам шәкилдә али әхлаги дәјәрләр бәјан олунуб. Ајәдә бујурулур: “Әфв вә ҝүзәшт јолуну тут, јахшы ишләр ҝөрмәји әмр ет вә наданлардан үз дөндәр”.
Ајәнин тәфсири нөгтәләринә диггәт едәндә, ҝөрәҹәјик ки, “әфв” сөзүнүн өзүнүн, еләҹә дә ҹаһилләрдән, наданлардан үз дөндәрмәнин өзүнүн ҝениш мәналара, ҝениш тәфсири изаһлара еһтијаҹы вар. Амма үмуми анламда орта хәтти тутмаға, ҝүзәшт етмәјә ишарә едилир. Хәта едәнләри, јанлыш едәнләри - онлар үзр истәјәркән - бағышламагдан сөһбәт ҝедир.
Тәбии ки, бурада сөһбәт шәхси әхлаги мүнасибәтләрдән ҝедир. Бу мәсәләни иҹтимаи әхлаг мөвзуларына аид етмәк јанлыш олар. Иҹтимаи әхлагын стандартлары, мөвзулары тамамилә фәрглидир. Бурада вурғу инсанларын бир-бириләри илә ҝүндәлик олан мүнасибәтләринә едилир. Адәтән бизим мәсәләләримиз елә бу мүстәвидә, ади, мәишәт мәсәләләриндә олур. Чох надир һалларда һәјатымыз, гәрар вермәјимиз иҹтимаи дурумла бағлы олур.
Динимиз иҹтимаи мәсәләләрдә нә гәдәр дәгиг, гәти вә принсипиал олмаға чағырырса, бир о гәдәр дә фәрди әхлаг мөвзуларында бағышламаг, кечмәк, ҝүзәшт етмәк үчүн бәһанә ахтармаға чағырыр. Бу ајәнин маһијјәти дә мәһз фәрди әхлага аид олан һиссәләрә аиддир.
Әхлаги давранышын үч ана сүтуну
Һәзрәт Имам Садиг (ә) бу ајәни, мәкаримул-әхлагла бағлы ән тутумлу вә әһатәли ајәләрдән һесаб едир. Мүбарәк ајә чох садә вә лаконикдир, амма чох дәрин вә әсаслы шәкилдә бизләрә әхлаги принспиләри чатдырыр.
Бурада һәм фәрди әхлага, һәм иҹтимаи әхлага аид вурғу јер алыб. Ајәдә фәрди мүстәвидә ҝүзәштли олмаг төвсијә едилир.
Иҹтимаи әхлаг бахымындан јахшылыглара дәвәт етмәк төвсијә едилир. Достла неҹә давранманы өјрәдир - достла әфв вә ҝүзәштлә давранаҹагсан.
Дүшмәнлә неҹә давранманы өјрәдир - дүшмәнлә үз-үзә ҝәләндә, үз дөндәрәҹәксән.
Диллә давранманы өјрәдир - јахшылыгла дәвәт едәҹәксән.
Әмәллә неҹә давранманы өјрәдир - үз дөндәрәҹәксән.
Мүсбәт чағырыш вар - әфв едәҹәксән.
Бунун әксинә о - мәнфи чағырыш вар - үз дөндәрәҹәксән.
Ајәдә һәм үммәтин башында ҝәлән шәхсә аид, һәм дә үммәтә аид нөгтә вар.
Әфв вә ҝүзәшт фәрди мүнасибәтләрин әсасыны тәшкил етмәлидир
Тәфсири нөгтәләрә диггәт етдикдә, ҝөрүрүк ки, Аллаһ Тәала Өз елчисинә ҝүзәштли, әфвли давранманы әмр едир. Бир гәдәр дә изаһына ҝетсәк, Аллаһ Тәала Өз Елчисинә (с) бујурур ки, әфв вә ҝүзәштли давранышы әлдән вермәсин вә бујурур ки, әфв вә ҝүзәштли давраныш сәнин һәјатында биринҹилик тәшкил етсин, доминант олсун, үстүнлүк бунунла олсун.
Әфв вә ҝүзәштли олмаг истиснави һал олмасын, арада әфв етмә, арада ҝүзәштли давранма олмасын. Ҝәрәк әфв етмә вә ҝүзәштли давранма һәјатын ана принспи олсун. Сөһбәт бир аиләичи, достларарасы, гоншулар, гоһумларарасы мүнасибәтләрдән ҝедир. Тәәссүфләр олсун ки, биз шәхси әхлаг мөвзуларында чох вахт ҝүзәштсиз, иҹтимаи әхлаг мүстәвисиндә исә ҝүзәштлијик.
Мисал үчүн, бир нәфәр бир кәндә су чәкмәли иди, һәмин кәс сују чәкмәјиб, башга бир јерә хәрҹләјиб. Динимиз бурада ҝүзәштли олмағы әмр етмир. Динимизин чағырышы әксинә - бурада өз һаггыны тәләб етмәкдир. Бурада үмума зәрбә вурулдуғу үчүн, ҹәмин мәнафејинә зәрбә вурулдуғу үчүн һәмин кәс бүтүн ҹәмин мәсәләсини јолуна гојмалыдыр, хәтасыны арадан галдырмалыдыр, сонра да топлумдан үзрхаһлыг етмәли вә Аллаһдан бағышланма истәмәлидир.
Амма бир дә вар ки, ики јолдаш арасында нә исә хырда анлашылмазлыг олуб, динимиз бурада ҝүзәштли олмаға чағырыр.
Биз бәзән там әксинә, бу мөвзуларда исрарлы олуруг, илишиб галырыг, биринҹи һалда исә раһат үстүндән кечирик.
Јахшылыглара дәвәт - Аллаһ Елчисини (с) нүмунә биләнләрин әсас кејфијјәтидир
Ајәдән чыхан диҝәр тәфсири чалар будур ки, ајәдән ҝөрүндүјү кими, јахшы ишләрә дәвәт - Аллаһ елчиләринин (ә) вәзифәләриндәндир. Јахшы ишләрә дәвәт дедикдә, ағлын нәзәриндә ҝөзәл, јахшы танынан һәр шеј нәзәрдә тутулур.
Һәр һансы бир иш ки, ағыл, иман, дин, инанҹ ону бәјәнир - о, јахшы иш кими нәзәрдә тутулур. Ајәдә һәм Аллаһ Елчиси (ә), һәм дә бүтүн бәшәријјәт бу ҹүр танынан ишләрә дәвәт етмәјә чағырыш едилир.
Мүбарәк һәдисләрә нәзәр салаг.
Имам Һәсән Мүҹтәба (ә) бујурур: “Инсанлар дөрд дәстәдирләр:
О дәстә ки, әхлаглары вардыр, анҹаг дүнјадан (бәһрәләри) јохдур.
О дәстә ки, дүнјадан бәһрәләри вардыр, анҹаг әхлаглары јохдур.
О дәстә ки, нә (дүнјадан) бәһрәләри вардыр, нә дә әхлаглары. Онлар - ән пис инсанлардырлар.
О дәстә ки, һәм әхлаглары вардыр вә һәм дә дүнјадан бәһрәнирләр - онлар ән јахшы инсанлардырлар".
Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: “Гијамәт ҝүнү сизләрин мәнә ән јахын оланы - доғру данышан, әманәтдар олан, әһдинә вәфа едән, хош әхлаг олан вә инсанлара ән јахын оландыр”.
Имам Сәҹҹад (ә) бујурур: “Дөрд сифәт вардыр ки, һәр кимдә оларса, иманы камил вә ҝүнаһлары бағышланмыш олар. Аллаһла елә һалда ҝөрүшәр ки, ондан разы олар:
Илаһи тәгва.
Дүз данышмаг вә инсанлара гаршы сәдагәтли олмаг.
Аллаһ дәрҝаһында вә инсанларын гаршысында бүтүн чиркинликләрдән пак әтәкли вә һәјалы олмаг.
Хош әхлаглы вә аиләси илә хошрәфтар олмаг".
Имам Садиг (ә) бујуруб: "Мөмин о кәсдир ки, ҝәлири һалал вә пак, әхлагы ҝөзәл, батини сағлам вә дүз олсун, малынын артығыны (еһтијаҹы оланлара) пајласын вә чох данышмагдан чәкинсин».
Һәзрәт Рәсули-Әкрәм (с) бујурур: “Фәрг етмәз - гоҹадыр, јохса ҹаван, гадындыр, јохса киши, алимдир, јохса гејри-алимдир - әҝәр мәнә бәнзәмәк истәјирсә, билмәлидир ки, сизләрин ән хош әхлаглы оланы - мәнә ән чох бәнзәјәнәдир”.
Ҝөрдүјүмүз кими, Һәзрәт Рәсули-Әкрәмә (с) јахын олмаг истәјән инсан, өз әхлаги кејфијјәтләринин ән али сәвијјәдә олмасынын гајғысына галмалыдыр.
Динимиз ҹаһил вә наданларла неҹә давранмағы төвсијә едир?
Үчүнҹү тәфсири нөгтә ҹаһилләрлә бағлы олан һиссә илә бағлыдыр. Аллаһ Тәала Өз Елчисинә (с) бујурур ки, ҹаһилләрлә, наданларла давранышда үз дөндәрсин. Бурада сөһбәт савады, билҝиси аз оланлардан ҝетмир. Адам ола биләр ки, чох билҝиси вар, амма ҹаһилдир, надандыр.
Јәни мөвзу бурада билиб-билмәмәкдә дејил. Тәфсири нөгтәләрдә буна даир ики ишарә вар. Бир тәрәфдән үз дөндәрмә кинајә мәнасындадыр ки, һәмин кәсләри јола верин. Бунунла бағлы анлам будур ки, һәмин кәсләрин етдикләрини ҝөрмәмәзлијә вурун, јола верин.
Икинҹи анламы да будур ки, һәмин кәсләрә етина етмәјин, узаглашын.
Бәзи мүфәссирләр бу ајәдә мөвзунун биринҹи анлам олдуғунун үзәриндә дајанырлар. Чүнки ајәнин руһу әфв вә ҝүзәшт етмәк үзәриндәдир. Она ҝөрә дә ајәнин контекстиндән, руһундан чыхыш едәрәк дејә биләрик ки, бурада кинајә - биринҹи анламдадыр, јәни ҹаһилләри, наданлары јола вермәјә, етдикләрини ҝөрмәмәзлијә вурмаға чағырыш едилир.
Мәкаримул-әхлага јијәләнмәк - дин тәблиғчисинин әсас вәсифәсидир
Дөрдүнҹү тәфсири нөгтә будур ки, әфв вә ҝүзәшт етмәк, хәталардан кечмәк, јахшылыглара дәвәт етмәк, наданлара баш гошмамаг - мүсәлманын, мөминин, дин тәблиғчисинин әсас вәзифәләриндәндир.
Инсанлар хәта едибләрсә кеч, јахшы ишләрә дәвәт ет, ҹаһил вә наданларла давранышда исә баш гошма, ҝөрмәмәзлијә вур. Бунлар һамысы али әхлаглардандыр вә дин тәблиғ едән инсанда олмасы - ҝәрәкән ән мүһүм хүсусијјәтләрдәндир.
Ајәдә ҝәлән ҹаһилләр вә наданларын мистагларына бүтпәрәстләр дә, мүшрикләр дә аиддир. Заманымызда һәр кәс ки, Һаггы гәбул етмир - онлар да ҹаһил вә наданлар һесабындадыр.
Һәзрәт Имам Садигин (ә) бујурушларындан белә баша дүшүлүр ки, бу ајәдә әфв - орта һәдди тутмаға ишарәдир. Јәни, ајәдә “әфв вә ҝүзәштли ол” дедикдә, орта һәдди тутмаға чағырыш едилир.
Әфв вә ҝүзәшт нәдир?
Һәзрәт Имам Һәсән Мүҹтәбадан (ә) рәвајәт олунур ки, Һәзрәт Рәсулаллаһ (с) ҹәнаб Ҹәбрајылдан (ә) сорушур ки, әфв нәдир? Аллаһ Елчисинә (с) әфв етмәк вә ҝүзәштли олмаг бујуруларкән, о Һәзрәт (с) Аллаһын мәләјиндән (ә) әфвин нә олдуғуну сорушур. Ҹәнаб Ҹәбрајыл (ә) ҹавабында бујурур: “Әфв одур ки, о кәслә ки, сәндән гырылыб - достлуг бағыны гурасан. О кәсә ки, сәни мәһрум едиб - һәдијјә едәсән. О кәсә ки, сәни инҹидиб - кечәсән”.
Әҝәр бир нәфәр сәнинлә достлуг әлагәләрини кәсибсә, динимизин чағырышы будур ки, сән онунла һәмин әлагәни гурмаға ҹан атмалысан. Әҝәр бири сәнә әввәлки хош мүнасибәти бәсләмирсә, она һәдијјә едиб көнлүнү алмалысан. О кәс ки, сәни инҹидиб, онун үчүн кечмәлисән. Буна динимизин нәзәриндә әфв вә ҝүзәшт дејилир вә бу, ән үстүн әхлаглардан һесаб олунур.
Демәли, әфвин бир орта һәдд анламы вар, бир үзрү гәбул етмәк вә бағышламаг анламы вар, бир ишләри асан тутма, гәлиз олмама анламы вар. Әфв етмәк будур ки, инсан гәлиз инсан олмур, онунла мүнасибәт гурмаг, сахламаг чәтин олмур, о, ишләри асан тутур.
Ајәдә һәм дә әфв вә ҝүзәштли јолу тутмаға чағырыш о мәнададыр ки, өзүнүн әфв вә ҝүзәшт тутумуну нәзәрдән кечир. Јериндә әфв ет, јериндә ҝүзәшт ет, бу ишддә дә һәдди ашма.
Инанҹымызын чағырышы будур ки, јахшы олмаг, јахшы ишләр ҝөрмәк кифајәт дејил. Инсан јахшы олаҹаг вә јахшыја да дәвәт едәҹәк. Јахшылыглара дәвәт етмәк дә ән үстүн әхлаг олараг бәјан едилир вә динимизин ән зәрури мөвзуларындандыр.
Ајәнин үнваны - Һәзрәт Пејғәмбәри (с) нүмунә билән һәр бир кәсдир
Ајәнин үнваны һәр бир мүсәлмана, һәр бир мөминә аиддир. Дүздүр, ајәдә бујурулан хүсуси үнван - әзиз Ислам Пејғәмбәридир (с), амма Пејғәмбәр (с) бизим һамымыз үчүн бир нүмунәдир. Буна ҝөрә дә, Пејғәмбәри (с) өзү үчүн нүмунә билән һәр кәс үчүн бу мәсәләләр - ән үстүн әхлаглардандыр.
Бир тәрәфдән - һәјатымызын ана хәтти ҝүзәштли вә әфвли олмалыдыр.
Диҝәр тәрәфдән - өзүмүз јахшылыглары јашамалыјыг вә ејни заманда јахшылыглара чағырыш етмәлијик.
Үчүнҹү тәрәфдән исә ҹаһилләрә, наданлара баш гошмамалыјыг, онларын етдикләрини ҝөрмәмәзлијә вурмағы, сәбирли давранмағы баҹармалыјыг. Әҝәр бунлары һәјатымызда, шәхси мүнасибәтләримиздә, фәрди үнсијјәтләримиздә, тәблиғимиздә јашада билсәк - ән үстүн әхлага јијәләнмиш олаҹағыг.
Тәбәррүк үчүн әхлагы анладан бәзи мүбарәк һәдисләрә нәзәр салаг.
Имам Әли (ә) бујурур: “Үч шеј мәһәббәтә сәбәб олар: ҝөзәл әхлаг, јахшы јолдашлыг вә тәвазөкарлыг”.
Имам Садиг (ә) бујурур: “Инсанын иманы камил олмаз, мәҝәр о һалда ки, дөрд сифәтә малик олар:
Әхлагы ҝөзәл олсун.
Нәфсини хар етсин.
Сөзләринә нәзарәт едә билсин.
Сәрвәтинин артығыны (зәкаты) өдәсин".
Нөвбәти һәдисдә хош әхлаглы олмағын дәгиг формулу тәгдим едилир.
Белә ки, Имам Сәҹҹад (ә) Пејғәмбәрдән (с) нәгл едир ки, сонунҹу хүтбәсиндә бујурмушдур: “Хош олсун о кәсин һалына ки, хош әхлаглы вә пак тәбиәтли олсун. Батинини ислаһ едәр, заһирини вә рәфтарыны ҝөзәл едәр. Малынын артығыны башгаларына бағышлајар, сөзүнүн артдығыны сахлајар. Инсанларла рәфтарда инсафа малик олар”.
Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: “Гијамәт ҝүнү бәндәнин әмәл тәрәзисинә гојулан илк шеј - онун ҝөзәл әхлагыдыр”.
Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: “Сизләрин ән үстүнү - әхлаг ҹәһәтдән ән јахшыларыныздыр. Онлар ки, өзләрини хидмәтә һазыр едирләр вә башгалары илә үлфәт вә мәһәббәтлә јашајырлар”.
Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: “Мәкарим әхлаг ибарәтдир:
Сәнә зүлм едәни бағышламаг.
Сәнинлә әлагәсини кәсәнлә рабитә гурмаг.
Сәни мәһрум едәнә бағышламаг.
Өз зијанына олса белә, һаггы демәк".
Имам Әли (ә) бујурур: “Мәкарим әхлагда сабит олун ки, о, башыуҹа олмағын мәнбәјидир.
Пис әхлагдан чәкинин ки, о, шәрәфли инсанлары алчалдар вә бөјүклүјүнү арадан апарар".
Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: “Һүсни әхлаг одур ки, әҝәр мүвәффәг олсан - разы оласан, әҝәр олмасан - әсәбиләшмәјәсән”.
Аллаһым, бизләрә фәрди мүстәвидә әфв вә ҝүзәштли давранышы, јахшылыглары јашајыб вә јахшылыглара дәвәт етмәни, ҹаһилләрлә мүнасибәтдә доғру давранышы нәсиб ет!
Аллаһым, бизләрә али әхлаги дәјәрләрә јијәләнмәни нәсиб ет!
Аллаһым, агибәтләримизи хејирли ет! Амин!
