Бисмилләһир-Раһмәнир-Раһим!
Хејирлә шәр арасында саваш һәр ан, һәр санијә ҝедир. Вә бу савашын әсас аренасы - мәһз инсан гәлбидир. Вандаллыг төрәдәнләрин, дини әдавәти гызышдыранларын, инсанларын бир-биринә гәним кәсилмәсини арзулајанларын - һәр гәбилдән олан бу шәр гүввәләринин гаршысында бәшәрин ајдынлары, зәкалары, интеллектуал гүввәләри мәнәвијјатла, әхлагла дирәниш ҝөстәрмәлидирләр.
Уҹа Аллаһдан дуамыз будур ки, бу фитнәләр өз мүәллиф вә иҹрачыларына гајытсын, Јер үзү мүхтәлиф гаршыдурмаларын полигонуна чеврилмәсин, һагг-әдаләт тезликлә галиб ҝәлсин!
Инсанын маддијјаты вә мәнәвијјаты
Бу ҝүн дүнјанын дүшдүјү бүтүн бу ағрылы-аҹылы вәзијјәтләрин көкүнү тәһлил етдикдә, бирмәналы нәтиҹәјә ҝәлинир. Мәсәләнин бүнөврәсиндә мәһз әхлаги-мәнәви дәјәрләрин ашынмасы дурур. Инсан артыг космосу фәтһ едә билир, галактиканын узаглыгларына учуш апаратлары бураха билир, океанын дәринликләриндә тәдгигат апара билир, ҝеномун кодуну ачмаға јахынлаша билир, компүтер технолоҝијаларында бөјүк наилијјәтләр әлдә едә билир, амма бунларын һамысынын јалныз о заман мәнасы вә әһәмијјәти вардыр ки, бунлар инсанын јүксәлишинә сәбәб олсун. Мәһз инсанын инсанлыг адлы кејфијјәтинин инкишафындан, вүҹуди тәрәггисиндән сөһбәт ҝетмәлидир. Јәни бүтүн бу елми-техники инкишафла јанашы, "инсан кимдир?" суалы хүсуси актуаллыг вә әһәмијјәтлә гојулур.
Бу мөвзунун өзүлүндә инсана олан мүнасибәт дурур. Сөһбәт ондан ҝедир ки, инсан мадди вә мәнәви комплексдән, мадијјатын вә мәнәвијјатын вәһдәт вә һармонијада булунмасындан ибарәтдир, јахуд јалныз мадди аләми вар инсанын?
Әҝәр инсан јалныз маддидән ибарәт олсајды, вәзијјәт тамамилә башга ҹүр оларды. Ҹисминин, маддәсинин, материјасынын инкишафына вә артымына һәр нә ки, хидмәт едирди, һәмин истигамәтләрә диггәт јетирмәси кафи оларды. Амма инсан тәк материал тәркибдән ибарәт дејилдир. Вә бундан башга, инсаны инсан едән әсла онун мадди ҹисминин неҹәлији дејил. Низамини, Толстоју, Тусини, Ејнштејни, Достојевскини дүһалыға чатдыран гәтијјән онларын мадди гурулушу дејилдир. Јахуд әхлаг устадларынын, философларын материал ҹисимләринин неҹәлији онларын ардыҹылларыны марагландырмамышдыр. Инсаны инсан едән, инсана "мән"лик верән шеј тамамилә башга мүстәвидә јерләшир.
Сөһбәт, әлбәттә ки, маддјјатын инкарындан ҝетмир. Мадди дурум, инсанын материја олараг вәзијјәти - инсанын чох ваҹиб вә әламәтдар мәсәләсидир вә буна аз әһәмијјәт вермәк олмаз. Бәһс ондан ҝедир ки, мадди јөнәлмә инсанын приоритетинә чеврилмәсин.
Заһиријјәтин парылтысы инсана нә вәд едир?
Илаһи дајаглара әсасланмајан јанашма, тәминатларын "оптималлығы»ны да ән аҹынаҹаглы сәвијјәјә ҝәтириб чыхарарды. Инсан нә билир ки, нә хејирдир, нә зәрәр? Буну емпирик јолла, тәҹрүбә васитәсилә мүәјјән етмәк ағласығмаздыр. Демәли, бу "експериментләрин", шәхси мүлаһизәләрин јекуну олараг, мадди дурум үчүн дә сон дәрәҹә аҹы нәтиҹәләр һасил олаҹагды. Амма мадди вә мәнәви дурумун ајры-ајрылыгда мөвҹуд олмадығыны, бунларын сых, вүҹуди әлагәдә булундуғуну нәзәрә алсаг, анлајарыг ки, мәсәлә мәнәви деградасија, ашынма, бәдбәхт дурума дүшмә илә сонуҹланыр. Инсан алчаглыға, рәзиллијә, ејбәҹәрләшмәјә доғру ҝедир. Ҝөзәллијин, инкишафын һәгигәтдә нә олдуғуну дәрк етмәјән инсан мәнфилијә сүрүкләнмәјә мәһкумдур.
Әлбәттә ки, бунлар - дүшүнҹәнин, тәһлилин, дурумун тәфтишинин мөвҹуд олдуғу һалда ҝөрүнә билән бир шејдир. Иблис ләнәтлик инсанын ҝөзүндә маддијјәти парлатмагла, мәнәви категоријаларын унудулмасына наил олмаға чалышыр вә бир сыра һалларда буна мүвәффәг дә олур. Мүәјјән заһири ҝөрүнтүләрин һесабына инсан өз һәгиги дурумундан сапа билир, јолундан аза билир. Онун инсанлығыны тәшкил едән кејфијјәтләр, хүсусијјәтләр исә унудулмуш, кәнара атылмыш олур. Тәбии ки, бу амил, онун һәгиги инсанлыгдан кәнара дүшмәсинә сәбәб олур.
Бунун бариз нүмунәсини биз бир чох һалларда ҝөрүрүк. Ҝөрүн дүнја һара ҝедир? Мәнәви дәјәрләр, фәзиләтләр бахымындан бөјүк тәнәззүл мүшаһидә едилир. Ағлаҝәлмәз чиркинликләр ајаг ачыр топлумлара, Илаһи һәдләр ашылыр вә инсанлар бәдбәхтлијә дүчар олур. Санки техники тәрәггидә ирәлијә атдығы бир аддым, инсанын мәнәви ҝериләмәкдә онларла, јүзләрлә аддымыјла мүшајиәт олунур. Белә дурумда инкишаф да, тәрәгги дә тәһлүкә кәсб едир. Чүнки бир ҝүн јетишә биләр ки, там мәнәви бошлуға, зомбиләшмиш гәлбләрә малик инсанлар мәһведиҹи гүдрәтә саһиб олсунлар вә онлары һеч нә сахлаја билмәсин. Неҹә ки, чағдаш дүнјамызда бунларын ишартылары мүтәмади олараг ҝөрүнүр. Гүдрәт бәшәрин дүшмәнинин әлиндә оланда, бу, чох ағыр нәтиҹәләрә ҝәтириб чыхарыр. Јалныз бир ахырынҹы әср әрзиндә мүһарибәләрдә јүз милјондан артыг инсан тәләф олмушдур ки, бунларын да бөјүк һиссәси һәрбә һеч бир аидијјаты олмајан динҹ адамлар иди.
Инсан бүтүн јаранмышлардан әзиздир
Аллаһ Тәала һеч бир јаранмыша, һеч бир мәхлуга инсана верилән гијмәти вермәмишдир. Гурани-Кәримин "Исра" сурәсинин 70-ҹи ајәсиндә бујрулур: "Биз Адәм өвладыны шәрәфли вә һөрмәтли етдик".
Инсан - елә сырф инсан олараг априори бу гијмәтә маликдир. Онун затында, маһијјәтиндә кәрамәт, шәрафәт истедады гојулуб. Иззәтә, кәрамәтә јетишмәк - инсан фитрәтинин бир һиссәсидир. Һәр бир инсанын маһијјәтиндә бу нәҹиб хүсусијјәтләр гојулмушдур. Гојулмуш бу кејфијјәтләрлә инсан сонрадан нә едәҹәк - бу, онун өз сечимидир.
Аллаһ Тәаланын хүсуси бир лүтфү вар инсана. Диҝәр варлыглардан үстүн, иззәтли гәрар вермишдир инсаны Аллаһ. Арифләр бујурублар ки, инсан ҝерчәкдә өзүнү нә гәдәр таныса, кәрамәт вә иззәтини тапар. Јәни инсан өзүнү нә гәдәр дәриндән таныса, нә гәдәр ағылла, мүдриклијлә өзүнүн ҝизли хүсусијјәтләрини доғру, дүрүст бир дурумда тәфтиш етсә, бир о гәдәр дә тез сурәтдә инсани кејфијјәтләрин дашыјыҹысына чевриләр.
Исламын нәзәриндә инсан бүтүн мәхлугдан ән әзизидир. Имам Мусеји-Казымдан (ә) нәгл едилән һәдисдә билдирилир: "Мөмин гырмызы јагутдан да әзиздир".
Ҝөрдүјүмүз кими, иман ҝәтирән сон дәрәҹә надир вә гијмәтли бир зинәтлә мүгајисә едилир. Бу, мадди бир мүгајисәдир, бу һалда мөминин ҹисмани дәјәринин јүксәклијини ҝөстәрилир.
Имам Ҹәфәр Садигдән (ә) нәгл едилән һәдисдә исә мөминин дурумунун мәнәви тәркиби тәгдим едилмишдир: "Мөминин һөрмәти Кәбәдән даһа чохдур".
Ајдын олур ки, инсанын өнҹәдән дәјәри, гијмәти будур - ән мүгәддәс бир мәфһумла мүгајисә едилир вә ондан үстүн билинир. Кәбәдән о јанасы јохдур ки! Милјарддан чох инсанын ибадәт заманы јөнәлдији истигамәтдир, анд јеридир. Инсанын бу бөјүклүкдә гијмәтә малик олмасы - онун потенсиал хүсусијјәтидир. О, өзү едә биләр ки, ән примитив микроорганизмдән ашағы дүшсүн вә елә дә биләр ки, ән јүксәк мәнәви зирвәләрә јетишсин, мәләкләрә хас мәгамлары да үстәләсин.
Зилләтдән чәкиндирмәк
Динимиз инсана һеч бир шәраитдә зилләт вә алчаглыға енмәјә иҹазә вермир. Истәр фәрди, истәр иҹтимаи мүстәвидә, әмәк мүнасибәтләриндә, һәјатын бүтүн диҝәр саһәләриндә инсан Илаһи әманәт олан руһуну мәһв етмәмәли, һеч кәсин гаршысында әјилмәмәлидир. Һәр нә ки, инсаны алчаглыға, харлыға, әскиклијә апарырса, ондан узаг олмалыдыр. Имам Ҹәфәр Садигдән (ә) нәгл едирләр: "Һәгигәтән Аллаһ Тәала мөминә һәр бир шеј үчүн изн вериб, амма өз варлығыны, нәфсини зәлил етмәјә она иҹазә вермәмишдир".
Ајдын олур ки, өз мәнлијини, кимлијини алчалтмағы динимиз инсана гадаған едир. Бурада бир мәсәләнин фәлсәфәси дә ачыгланыр - Аллаһын гадаған етдији, һарам билдији бүтүн ишләр инсаны ашағылајыр, алчалдыр. Вә мәһз бу сәбәбдән һәмин һарамлар гадаған едилмиш, инсана јасаг бујурулмушдур.
Һәзрәт Әлидән (ә) нәгл едилән һәдисдә билдирилир: "Өз варлығыны, нәфсини һәр алчаг вә зәлил ишдән үстүн вә уҹа тут!"
Динимиз бәлли едир ки, зәлиллијә ҝедиб-ҝетмәмәк - ирадәви мәсәләдир. Инсан өзү сечим едир - алчаглыға, хәјанәтә гол гојсун, јохса јүксәлишә, уҹалыға тәрәф јөнәлсин. Һеч кәс ҝәлиб инсанын јеринә һарамлардан имтина етмәјәҹәк, һеч кәс онун јеринә сечим етмәјәҹәкдир. Аллаһ Тәала инсана ағыл, ирадә, сечим габилијјәти вериб вә ону һарамдан чәкиндирмәк үчүн зәрури вә кафи дәрәҹәдә мәлуматла тәҹһиз етмишдир.
Имам Ҹәфәр Садиг (ә) бујурмушдур: "Сүст олма ки, һәр кимсә сәни ҝөрәндә тәһгир едиб, алчалтмасын".
Инсан ајыг олмалыдыр, һәр бир мүстәвидә диггәт јетирмәлидир ки, ону тәһгир етмәјә, иззәтини әлиндән алмаға һеч кәсә бәһанә вермәсин. Үмуми һалда, һәр нә ки, ону алчалда биләрсә, ондан чәкинмәси лазымдыр инсанын.
Иззәтә тәшвиг
Динимиз ејни заманда иззәтә дәвәт вә тәшвиг етмишдир. Бүтүн инсанлардан даһа али мәртәбәли вә даһа уҹа дәјәрли о кәсләрдир ки, әҝәр бүтүн дүнјаны бир тәрәфә гојсалар, онун шәхсијјәтини диҝәр тәрәфә - о, өз иззәт вә варлығыны бүтүн дүнјадан ирәли биләр. Онун шәхсијјәтиндән нәсә азаларса, бүтүн дүнјадан имтина едәр. Имам Мусеји-Казымдан (ә) нәгл едирләр: "Инсанларын дәјәр бахымындан ән уҹасы вә бөјүјү о кәсдир ки, дүнјаны өз нәфсинә, варлығына мүгәддәм билмир, даһа өндә билмир".
Һазыр дејил затән уҹа инсан бүтүн дүнјаја малик олмаг әвәзиндә өз шәрафәт вә кәрамәтиндән зәррәдәк имтина етсин. Инсан нә гәдәр өз иззәтини горујурса, дәјәри дә бир о гәдәр дә јүксәкдир.
Иззәтин ачары
Бәс нәләри инкишаф етдирмәли, нәләри ҝүҹләндирмәли, нәләрә диггәт јетирмәлидир инсан ки, иззәти артсын? Бурада бир чох сәбәбләр, амилләр вар. Амма бунларын һамысынын башында, әсасында, көкүндә бир мәсәлә дурур: Аллаһа итаәт. Һәзрәт Әли (ә) бујурур: "Һәр вахт иззәт истәдин, ону Аллаһа итаәтдә ахтар вә истә".
Һеч бир инсан, топлум, ҹамиә әзиз ола билмәз, кәрамәтли вә шәрафәтли, јүксәк ола билмәз бир һалда ки, орада Аллаһа итаәт јохдур. Аллаһа итаәтдән кәнарда иззәт, алилик, үстүнлүк јохдур. Зира, һәгиги иззәт, алилик, үстүнлүк Аллаһдадыр. Вә һәгиги иззәт саһибинә итаәт сөздә ола билмәз. Бу, иззәтлилији, алилик вә шәрафәтлилији мүәјјән едән амилләрә риајәт етмәкдән кечир. Зати иззәт Аллаһдадыр. Аллаһдан башга затән һәгиги иззәт саһиби јохдур. Вә инсан Аллаһа итаәт етдикдә, ирадәви олараг бу иззәтә јијәләнә билир. Бүтүн алиликләрин мәнбәји Аллаһ олдуғу үчүн, иззәт ахтаран инсан ҝәрәк һәгиги иззәт саһибинә һәгиги бәндәлик етсин. Һәзрәт Пејғәмбәрдән (с) нәгл едирләр: "Аллаһ Тәала һәр ҝүн нида едир ки, Мән сизин әзиз Пәрвәрдиҝарынызам, һәр ким ики дүнјанын иззәтинин истәклисидирсә, әзиз олан Аллаһа итаәт етсин".
Аллаһ Тәбарәкә вә Тәала әзизлијин, иззәтин өзүдүр. Һәр ким дүнја вә ахирәтдә ниҹат ахтарырса, онун јолу - һәгиги иззәт саһибинә тапынмагдан кечир. Аллаһа бәндәлик - һәгир бир зәррәни әзиз бир нәһајәтсизлијә, әзиз сонсузлуға говушдурур вә нәтиҹәдә, уҹа бир варлыг јарадыр.
Шүурлу, ирадәви бир варлыг олан инсан, һәр бир аддымыны атмаздан өнҹә тәһлил етмәлидир: мәним бу аддымым Аллаһа итаәт демәкдирми, бәндәлијә апарырмы?
Бөјүк Ислам Пејғәмбәри (с) бујурмушудр: "Аллаһын әмрини әзиз бил ки, О да сәнә иззәт әта етсин".
Иззәт фәрди мүлаһизәләрә, ҹанфәшанлыға ҝөрә әлдә едилмир. Иззәтин јолу Аллаһа доғру, мәһз Аллаһын дедији јолла ҝетмәкдир. Иззәтин ачары Аллаһа итаәт вә әмәлдир. Әмәлсиз итаәт јохдур. Һәзрәт Әлидән (ә) нәгл едирләр: "Итаәтдән башга иззәтә чатмаг јолу јохдур".
Аллаһ Тәала ҹәми инсанлары иззәтә чатанлардан гәрар версин, иншәаллаһ!
Аллаһым, бизләрә иззәтли һәјат гисмәт ет!
Аллаһым, бизләри Пејғәмбәр (с) вә Әһли-Бејтинин (ә) лајигли давамчыларындан гәрар вер!
Аллаһым, үммәт гаршысында дуран проблемләрин һәллини, хәстәләрин шәфа тапмасыны, гәсб олан торпагларын, мәсҹид вә ибадәтҝаһларын азад олмасыны нәсиб ет!
Аллаһым, 12-ҹи Имам - Һәзрәт Меһди Саһиб әз-Заманын (ә.ф.) тезликлә зүһүр етмәсини инајәт ет! Амин!
