Бисмилләһир-Раһмәнир-Раһим!
Мәһәррәм-Сәфәр әјјамыны јашамагдајыг. Дүнјанын һәр јериндә инсанлар Ешг сәфәринә јола дүшүбләр. Милјонларла инсан Әрбәин ҝүнүндә Имам Һүсејни (ә) зијарәт етмәк үчүн јола чыхыб. Вә Кәрбәла мәктәбини, Ашура мәктәбини дәрк етмәк үчүн сөзсүз ки, инсанын өзүнү танымасы, әхлаги мөвзулара билҝисинин олмасы зәруридир.
Өтән бәһсимиздә гејд етдик ки, инсанлар һансы әгидәдә, һансы вәзијјәтдә олмасындан асылы олмајараг, һәр кәс јахшы билдији әмәли етмәјә ҹан атыр. Мөмин шәхс исә әслиндә елә буна иддиалыдыр ки, иман ҝәтириб вә јахшы әмәл саһиби олмаг истәјир. Инанҹымыза ҝөрә, инсанын јахшы әмәли о заман баш тутур ки, һәм әмәлин өзү јахшы олсун, һәм дә нијјәти ҝөзәл олсун. Нијјәти о заман ҝөзәл олур ки, онун иманы дири олсун. Әҝәр инсанын иманы дири олмаса, нијјәти дири олмур.
Бәзән олур ки, инсанын иманыны дири һала ҝәтирәҹәк бүтүн амилләр мөвҹуд олур, иманын бүтүн мөвзуларыны да билир, тәк билмәклә дә кифајәтләнмир, буна ујғун јашамаг да истәјир. Амма белә олдуғу тәгдирдә дә белә, нәтиҹә олмур. Әксәр инсанларын чәтинлији бу мәсәләдир - танымасы, мәрифәти вар, истәји, шөвги-мәһәббәти вар, амма нәтиҹә јохдур. Иман атәшинин, руһијјәсинин әмәлә ҝәлмәси үчүн таныма-мәрифәт вә истәмә-мәһәббәт әсас шәртдир. Амма бунун гаршысыны алан, зәифләдән, тәсирини азалдан үч амил дә мөвҹуддур.
Бу үч амил үстәләјәндә вә доминантлыг тәшкил едәндә, иман дири олмур вә нәтиҹәдә инсанын јахшы әмәли мејдана ҝәлмир. О үч амил - һәваји-нәфс, дүнјаја вурғунлуг вә шејтанын (лән) вәсвәсәсидир.
Дилимизин лүғәт мәнасында “һәваји-нәфс”
Буҝүнки бәһсимиз биринҹи амил - һәваји-нәфслә бағлыдыр. “Һәва” сөзү көк-лүғәт анламында ики мәнада ишләнир. Биринҹиси, физики мәнада “нәјәсә ҹәзб олунмаг”, икинҹи мәнада исә, “истәмә” анламында ишләдилир. Бунун ән али дәрәҹәси - мәһәббәтдир. “Һәва” сөзү һәтта бу мүсбәт јүклә дә истифадә олуна билир. Бәһсимизидә сөзү ҝедән “һәваји-нәфс” ибарәсиндә даһа ујғун ҝәлән мәна јүкү мәһз икинҹи мәна илә бағлыдыр. Амма, “һәваји-нәфс” сөзүндә ҹәзболунма мәнасына да диггәт етмәк олар.
Инсанын мејилләнмәси, јөнәлмәси анламында “һәваји-нәфс” ибарәсиндә ҹәзболунма мәнасы јериндәдир. “Нәфс” сөзүнә ҝәлдикдә исә, тәәссүфләр олсун ки, бу сөз бизим лексиконумузда јетәринҹә там вә доғру баша дүшүлмәјиб. “Нәфс” сөзүнүн “өзүм”, “руһ”, “мән”, “шәхс” мәналары да вар. Амма бунларын һеч бири “һәваји-нәфс” дејиләркән нәзәрдә тутулмур. “Һәваји-нәфс” - “мәним истәкләрим” вә ја “руһун истәкләри” мәнасында дејил. Чүнки, бу заман суал олуна биләр ки, “руһун истәкләри” нә үчүн бу гәдәр тәһлүкәли олмалыдыр ки?!
Әхлаг бәһсләриндә “һәваји-нәфс” дејилдикдә, нә нәзәрдә тутулур?
Белә исә әхлаг бәһсләриндә “һәваји-нәфс” дејиләркән, нә нәзәрдә тутулур? Әхлаг мүтәхәссисләри гејд едирләр ки, “һәваји-нәфс” дејилдикдә, инсанын инстинктләр вә гәризәләр сәвијјәсиндә олан истәкләриндән сөһбәт ҝедир. Јәни һәлә ағылын дахил олмадығы, ағыл ишығынын тәсир ҝөстәрмәдији инстинктләр вә гәризәләр сәвијјәсиндә олан истәкләрә “һәваји-нәфс” дејилир.
Инсанын инстинктләр вә гәризәләр сәвијјәсиндә олан истәкләрини баша дүшмәк үчүн онлары инсанын фитрәтиндән ирәли ҝәлән истәкләри илә мүгајисә етмәк чох мүһүмдүр. Бу заман гәризә вә инстинктләр сәвијјәсиндә олан истәкләрин маһијјәтини даһа јахындан баша дүшмәк мүмкүндүр.
Фитрәт вә инстинктләр сәвијјәсиндә олан истәкләр
Инсанын фитрәт вә инстинктләр сәвијјәсиндә олан истәкләрин охшар ҹәһәтләри вар. Бир охшаг ҹәһәт будур ки, һәр икиси газанылан дејил. Мисал үчүн, бизим дахилимиздә һәгигәт ахтармаг истәји кими бир һисс вар. Бу, газанылмыр, мәктәб ҝөрмәклә, елм охумагла дејил. Инсанын инсан олараг дахилиндә һәгигәт ахтармаг мејли вар. Ола биләр бу истәк ҝүҹлү вә ја зәиф олсун, рәнҝи чох вә ја аз олсун - амма мүтләг вар. Инсанын дахилиндә бундан башга фәзиләти севмәк, әхлагы севмәк, ҝөзәллији севмәк, камалы севмәк, Јараданы ахтармаг вә с. истәкләр вар. Ејни заманда бүтүн инсанларда инстинктләр вә гәризәләр сәвијјәсиндә истәкләр вар, о ҹүмләдән аҹлыг, сусузлуг, ҹинси мүстәвидә вә с. Бунлар газанылмајыб, ирадәнин мәһсулу дејил, инсанын өз дахилиндә һазырдыр. Инсанын дахилиндә һәм фитри, һәм дә инстинктив истәкләри вар. Бунлары бирләшдирән биринҹи ҹәһәт будур ки, газанылмајыб, инсанда јарандығындан бәри гојулуб.
Бунлары бирләшдирән икинҹи хүсусијјәт исә будур ки, бу истәкләр тәзјиглә арадан ҝетмир. Зәифләјә биләр, мүәјјән гәдәр рәнҝи азала биләр, амма арадан ҝедән дејилләр. Нә фитри истәкләрдән, нә дә инстинктләрдән ирәли ҝәлән истәкләри арадан апармаг мүмкүн дејил. Садә диллә десәк, бу истәкләри сөндүрмәк мүмкүн дејил. Һәр һансы бир тәзјиг, чәтинликләр мүәјјән истәкләри зәифләдә биләр, амма арадан апара билмәз. Католик килсә ҝәлир әсрләр боју инсанын ҹинси инстинктини арадан апармаға сәј едир, буну нәинки сырадан чыхара билмирләр, әксинә там јанлыш истигамәт үзрә просесләр ҝедир. Ҝөрүндүјү кими, нә инсанын инстинктләрини, нә дә фитри истәкләрини арадан апармаг олмур.
Араларында үчүнҹү охшарлыг бундан ибарәтдир ки, бунлар үмумидирләр вә һамыда вар. Бу истәкләр инсанларын һәр бириндә вар. Ағдәрилидә дә, гарадәрилидә дә, шәһәрдә јашајанда да, кәнддә јашајанда да, тәһсиллидә дә, тәһсилсиздә дә бу истәкләр вар. Һәм фитри истәкләр, һәм дә гәризәләр сәвијјәсиндә олан истәкләр бүтүн инсанларда үмумидир.
Фитри истәкләрлә инстинктләрдән ирәли ҝәлән истәкләрин фәргләри
Ејни заманда бунларын фәргли хүсусијјәтләри дә вар. Гәризә вә инстинкт истәкләри мадди чәрчивәдәдир, ҹисимлә бағлыдыр. Бунун әксинә олараг, фитри истәкләр маддәнин, ҹисмин фөвгүндәдир.
Гәризә вә инстинктләрлә бағлы истәкләри фитри истәкләрләрдән фәргләндирән әсас ҹәһәт будур ки, инстинктләрдә бу, өз-өзүнә инкишаф едир. Инсан дүнјаја ҝәлир, аҹлыг инстинкти, сусузлуг инстинкти, диҝәр инстинктләрдән доған истәкләри мејдана ҝәлир. Бунлар һамысы тәбии гајдада мејдана ҝәлир вә инкишаф едир. Һеч бир ирс, тәһсил вә с. бунун инкишафына тәсир ҝөстәрмир. Амма фитри истәкләр тәрбијә истәјир. Фитри истәкләрин инкишафы үчүн тәлим-тәрбијә ҝәрәкир. Инсанын фитри истәкләри дахилиндә рүшејм һалында олур вә онлары таныјыб тәлим-тәрбијә илә инкишаф етдирмәк мүмкүндүр.
Инсанын инстинктләр вә гәризәләр сәвијјәсиндә олан истәкләринин әсас хүсусијјәтләриндән бири будур ки, инсан онлары јеринә јетирмәјә мәҹбур дејил. Белә дејил ки, инсан аҹыдырса мүтләгдир ки, јесин, сузудурса ваҹибдир ки, су ичсин вә с. Инсанда ирадә вар вә бу ирадә һәмин истәкләри һәјата кечириб-кечирмәмәкдә бизә сечим ихтијары таныјыр.
Инстинктләр вә гәризәләр сәвијјәсиндә истәкләри һансы формада һәјата кечирмәк олар?
Аллаһ Тәала бизим дахилимиздә бөјүк немәтләр гојуб. Ҹисмимизин физики бәдән һиссәмизин тәмини вә давамлылығы, инкишафы үчүн гәризәләр вә инстинктләр гојуб. Фәлсәфи диллә десәк, бунлар хејирин өзүдүрләр. Дахилимиздә нә гојулубса, сәбәбсиз гојулмајыб. Биздә нә варса, хејирдир. Гәризәләр вә инстинктләрин олмасы бизим физиоложи, ҹисми, мадди һәјатымызын тәравәтини, мөвҹудлуғуну, давамлылығыны тәмин едир. Фитри истәкләр дә руһун тәкамүлүнү, мәнәви тәкамүлүнү тәмин етмәк үчүндүр.
Инсанын нәфсинин инстинктләр вә гәризәләр мүстәвисиндә истәкләри өз-өзлүјүндә пис дејил. Бунлар, өзлүјүндә хејир мәгсәдләр үчүн гојулуб. Амма онларын ардынҹа кор-коранә ҝетмәк зәрәрлидир. Ирадәли вә сечимли вәзијјәтимиз вар. Ҝәрәк ағыл ишығыны онларын үзәринә салаг, ондан сонра сечим едәрәк, һәјата кечирәк. Онлар өзү-өзлүјүндә бизим мадди инкишафымыз үчүн чох зәруридирләр. Амма ирадә вә сечимсиз, ағыл ишығыны салмадан онлар бизи гаранлыға тәрәф апарыр.
Һәваји-нәфсин маһијјәтин маһијјәтинә нәзәр салдыгда ҝөрүрүк ки, һәваји-нәфс о заман тәһлүкәјә чеврилир ки, ағылы ишә салмырыг, сечим етмәдән тәмини илә мәшғул олуруг. Демәли, биз иманымызын ојаг олмасыны истәјириксә, инстинктләримизин истәкләринә ағыл ишығы салмалыјыг. Әҝәр ағыл ишығы салмасаг, онлар там олараг һәваји-нәфсин сәрәнҹамында галаҹаг вә бизләри мәһвә доғру апараҹаг.
Әһли-Бејтин (ә) тәгдиматында һәваји-нәфсин тәһлүкәси
Һәзрәт Рәсулаллаһ (с) бујурур: “О шејләр ки, өзүмдән сонра үммәтим үчүн горхурам, бири - һарам ҝәлирләр, икинҹиси - ҝизли һәвапәрәстлик, үчүнҹүсү - рибадыр”.
Һәзрәт Пејғәмбәр (с) хәбәрдарлыг едир ки, инсан үчүн ән тәһлүкәли мәгамлардан бири һәваји-нәфсин она ҝизли тәсир етмәсидир.
Һәзрәт Имам Садиг (ә) бујурур: “О кәсин ки, дахилиндән, гәлбиндән моизә едәни вә руһундан, ичиндән, ҹанындан олан чәкиндирәни олмаја, она јол ҝөстәрән һәмдәми олмаја, дүшмәни - һәваји-нәфс вә шејтан (лән) онун үзәриндә гәләбә чалар”.
Имам Садиг (ә) бәјан едир ки, һәр бир инсанын ичәрисиндән моизә едән - виҹданынын сәси, ичәрисиндән ону чәкиндирән - тәгва, өзүмүздән кәнардан бизә јолҝөстәрән - моизә, нәсиһәт, мөмин дост, мөмин мүһит олмаса о заман һәваји-нәфс вә шејтан (лән) она галиб олур. Онлар инсана галиб ҝәләрсә, инсанын иманынын дири олмасы мүмкүн олмаз. Билирик, истәјирик, амма билдикләримизи һәјата кечирмәк истәсәк дә, һәјата кечирә билмирик. Санки, јандырмаға одунумуз вар, ону јандырмаг үчүн кибритимиз дә вар, амма алышмасы үчүн одуна нә гәдәр вуруругса - јанмыр, чүнки јағыш јағыб одуну јаш едиб.
Һәваји-нәфс елә бир атмосфер јарадыр ки, инсанын иманынын дири олмасына имкан вермир. Она ҝөрә бујурулур ки, әҝәр өзүмүзү танысаг, Аллаһы таныјарыг. Әҝәр өзүмүзү танысаг, сөзсүз ки, дүзәләрик. Ичәримиздә, дахилимиздә бу гәдәр мәсәләләр вар ки, биз онлардан хәбәрсиз олуруг, гәфләт едирик. Аллаһ ичәримиздә бу гәдәр немәтләр, имканлар гојуб.
Имамла (ә) ади бир үммәт башчысынын фәрги һәм дә бунда иди. Илаһи Имам (ә) һәм дә бизим мәнәви тәкамүлүмүзә ҹавабдеһ олан кәсдир. Илаһи Имам (ә) тәк бизим јемәјимизи, ичмәјимизи тәмин етмәјә ҝөрә ҹавабдеһ дејил, һәм дә мәнәви тәкамүл үчүн ҹавабдеһдир. Пејғәмбәримизин (с) Мәдинәдә гурдуғу о мүбарәк систем тәк аҹлығы, сусузлуғу, тәк бу кими инстинкт вә гәризәләри һәлл етмирди. Бүтүн бунларын васитәсилә инсанларын фитри истәкләри тәлим вә тәрбијә олунурду, нәтиҹәдә Билаллар, Әбазәрләр јетиширди. Фитри истәкләрин инкишафына мејдан ачылырды.
Ҝүнүмүздә бир атанын евдә, аиләдә вәзифәси јалнызҹа аиләнин инстинктләр вә гәризәләр мүстәвисиндә истәкләрини тәмин етмәк дејил, һәм дә аилә үзвләринин фитри истәкләрини тәлим-тәрбијә едиб, формалашдырыб јеткин һала чатдырмагдыр. Бу заман өвлад ирадәви сечимләр едиб, Аллаһ бәндәси ола биләр.
Ики дост о заман һәгиги дост сајылар ки, бир-биринә мадди еһтијаҹларынын өдәнмәсиндә дәстәк олмагла јанашы, бир-бирләринә мәнәви һәмдәм олсунлар, фитри истәкләрләринин тәлим-тәрбијә олунмасы, инсани формат әлдә етмәси бу достлугда баш тутсун.
Аллаһым, бизләрә һәваји-нәфсимизи нәзарәтдә сахламағы нәсиб ет!
Аллаһым, бизләри ҝизли һәвапәрәстликдән Өзүн аманда сахла!
Аллаһым, бизләрә дахилдән ҝәлән фитри истәкләримизи инкишаф етдирмәји нәсиб ет! Амин!
