Һәр бир һәдис топлусу кими әл-Кафи дә тәнгидә ачыгдыр. Биз әхбариләрдән фәргли олараг, бу китабын јарыдан чохуну зәиф, онларла һәдисини исә етибарсыз һесаб едирик. Неҹә ки, гејри-шиәләрин ән мөтәбәр сәһиһ китабларында да вәзијјәт беләдир. Бу бахымдан, һансыса бир китабда бир нечә һәдис ҝөрән кими ону ујғун фиргәнин етигады сајмаг олмаз. Ҝуја Имам Меһдинин (әҹ) кимәсә “Кафи шиәләримизә кифајәтдир” демәси исә тамамилә әсассыз фикирдир. Буну һәтта әсрләр өнҹә Әлламә Мәҹлиси, Мүһәддис Нури (Нури Тәбриси Һ. “Хатимә әл-Мүстәдрәк”, 3/470) кими һәдисчи алимләр дә тәсдигләмишләр. Бу барәдә Мәҹлисинин фикри өз сәртлији илә сечилир: “Әсассыз данышмағы севән бәзи адамлар шүбһә етмирләр ки, бүтүн Кафи китабы Имам Меһди тәрәфиндән тәсдигләнмишдир”. (Мәҹлиси М. “Мират әл-үгул”, 1/22)
Мүһәддис Нури кими әхбариләр, һәмчинин Илаһизәһир, Малуллаһ, Гәфари вә әл-Хәмис кими вәһһабиләр Гуранын тәһриф олунмасына даир Әл-Кафи китабынын 80-дән бир гәдәр артыг һәдисинә истинад етмишләр. Һалбуки онларын бәзиси Гуранын мәнаҹа тәһриф олунмасына, бәзиси ајәләрдән әлавә тәфсирләрин чыхарылмасына, бәзиси гираәт фәргләринә аиддир, бәзисинин тәһрифлә јахындан-узагдан һеч бир әлагәси јохдур, бәзиси исә китабын нүсхәләриндә ҝетмиш сәһвлә бағлыдыр. Биз бу һәдисләри ашағыдакы груплара бөлүб һәр бири һагда ајрыҹа данышмаг истәјирик:
1. Бүтүн Гураны мәнимсәмәк һәдисләри
Әл-Кафинин Һөҹҹәт китабынын “Имамлардан башга һеч кәс Гуранын һамысыны мәнимсәмәмишдир” бабында 6 һәдис јер алмышдыр ки, бәзән онлары Гуранын тәһрифинә аид едирләр. Һалбуки “Әли ибн Әбу Талибдән вә диҝәр имамлардан башга һеч кәс Гураны Аллаһын назил етдији кими ҹәм етмәмиш (мәнимсәмәмиш) вә горумамышдыр” (Кулејни М. Әл-Кафи, 1/228) кими һәдисләрин тәһрифә - Гуранын азалмасына аидијјәти јохдур. Әслиндә, мәгсәд Гуранын әсл маһијјәтини, һәгигәтини, еләҹә дә ән дүзҝүн гираәтини мәнимсәмәк, әсл мәна вә мәзмунунун итиб-батмасына гојмамагдыр. Бу фикир Шиә етигадларына да ујғундур. Әһли-бејт мәзһәбинә ҝөрә, Гуранын бүтүн сирләрини, сәтиралты мәналарыны, ҝизли вә ачыг месажларыны там шәкилдә јалныз Пејғәмбәр вә Әһли-бејт имамлары мәнимсәјә биләрләр. Ән гәдимдән Шиә етигады белә олмуш вә имамлар ујғун мәзмунда сөзләр дејәндә дә мәһз бу шәкилдә баша дүшүлмүшдүр. Тәбии ки, кимсә бу дүшүнҹәни гәбул етмәјә биләр, лакин инди мөвзу бу дејил. Мөвзу бу кими һәдисләрин Гуранын тәһрифинә дәлаләт едиб-етмәмәсидир вә ҝөрүндүјү кими, бурада тәһрифлә - Гуранын сөз вә ја ајәләринин азалдылмасы илә бағлы һеч нә јохдур.
2. Сәһифә, Ҹифр, Ҹамиә вә Фатимә мүсһәфи һәдисләри
Бәзи һәдисләрә ҝөрә, Әһли-бејт имамларында Сәһифә, Ҹифр, Ҹамиә вә Фатимә мүсһәфи адлы китаблар вардыр. Бәзи сәләфиләр бунлары Гуранын тәһрифи кими ҝөстәрмәјә чалышырлар. Һалбуки бу китабларын Гуранла һеч бир әлагәси јохдур. Һөҹҹәт китабынын ујғун бабында гејд олунмуш 8 һәдисдә (Кулејни, 1/238-242) дә ҝөстәрилир ки, бу китаблар кечмиш пејғәмбәрләрә ҝөндәрилән китаб вә сәһифәләрдән, Фатимеји-Зәһранын вәсијјәтиндән вә ја Пејғәмбәрин вәфатындан сонра бир мәләјин (јахуд Ҹәбрајылын) тәсәлли олараг она дедији сөзләрдән, ҝәләҹәкдә гаршыја чыхаҹаг дини мәсәләләрә ҹаваблары, ҝәләҹәк һадисәләри вә диҝәр елмләри еһтива едән китаблардан ибарәтдир. Биз инди бу һәдисләрин доғру вә ја јанлыш олдуғуну, јахуд һансыса рәмзи мәна дашыдығыны арашдырмырыг. Бунларын һамысы зәиф дә ола биләр. Лакин бу һәдиси Гуранын тәһрифинә дәлил кими бајраг едән милли вә әҹнәби вәһһабиләрә демәк истәјирик ки, бу һәдисләр Гуранын тәһрифи илә бағлы һәр һансы мөвге ортаја гојмур. Бундан әлавә, һансыса мәләјин вә һәтта Ҹәбрајылын Фатимә (с.ә) илә данышмасынын да вәһј вә Гуранла әлагәси јохдур вә һәдисләрдә белә бир иддиа мөвҹуд дејил.
Бурада инсанлары чашдыраҹаг мәсәлә Фатимә мүсһәфи илә бағлы ола биләр. Гејд етмәлијик ки, “мүсһәф” сөзү әрәбҹә сәһифәләнмиш топлу, китаб демәкдир. О заман сәһабәләрин топладығы Гуран китабларына да мүсһәф дејилирди: мәсәлән, Имам Әлинин мүсһәфи, Абдуллаһ ибн Мәсудун мүсһәфи вә саир. Бу бахымдан, Фатимә мүсһәфи дејәндә кимсә Фатимеји-Зәһранын топладығы Гуран кими баша дүшә биләр. Диҝәр тәрәфдән, “Фатимә мүсһәфи Гурандан үч дәфә артыгдыр вә онда бир Гуран сөзү дә јохдур” (Кулејни, 1/239) һәдисини ҝөрәндә дә фәргли бир Гуран олдуғуну анлајар. Һалбуки тарих вә һәдис мәнбәләриндә Фатимеји-Зәһранын Гуран топладығы вә өзүнүн мүсһәфи олдуғу һагда мәлумат верилмир. Бу кими һәдисләрдә сөзү кечмиш Фатимә мүсһәфинин Гуранла әсла әлагәси јохдур. Бу елә һәдисләрин өзүндән, “онда бир Гуран сөзү дә јохдур” вә диҝәр бу кими ифадәләрдән ачыг ҝөрүнүр. Гурандан, бәзән дә конкрет адлары олан Инҹил вә Төвратдан башга бир китаб ҝөрмәјәнләри баша дүшмәк олар, буҝүнкү ҝүндә буну анламајыб һарај-һәшир саланлара исә савадсызлыгларындан долајы анҹаг тәәссүф етмәк олар.
Осман әл-Хәмис әл-Кафинин сонунҹу ҹилдини еһтива едән Рөвзә әл-Кафи һиссәсиндә - хатырладаг ки, бу һиссә диҝәр һиссәләр гәдәр мөтәбәр дејил – мөвҹуд олан бир һәдисә әсасән, Фатимә мүсһәфинин Гуран олдуғуну иддиа едир. (Әл-Хәмис О. “Әш-Шиә вә әл-Гуран”. www.алманһаж.нет) Бу һәдисә әсасән, Имам Садиг (ә) Мәариҹ сурәсинин 2-ҹи ајәсини “би вилајәти Әлијјин” әлавәси илә охујараг бујуруб ки, Аллаһа анд олсун, Фатимәнин мүсһәфиндә дә белә гејд олунуб. (Кулејни, 8/57-58) Ҝөрүндүјү кими, бу һәдис Фатимә мүсһәфинин Гуран олдуғуна дәлаләт етмир. Дүнјанын һансыса нормал һүгугшүнас вә ја һерменевтикинин дә белә дүшүнәҹәјини зәнн етмирик. Бу һәдис сөзүҝедән ајәнин “Фатимә мүсһәфи” адлы бир китабда бу тәфсирлә гејд олундуғуну билдирир, китабын исә тәфсир, фигһ, кәлам вә ја башга бир мөвзуда олдуғуна даир һәр һансы билҝи ортаја гојмур. “Би вилајәти Әлијјин” һиссәси исә һеч шүбһәсиз, әлавә тәфсирдир вә биз ашағыда бу һагда данышаҹағыг.
3. Әлавә тәфсирләрин чыхарылмасы
Мүбаһисәли һәдисләрин бир гисми бәзи ајәләрин ичиндә гејд олунан әлавә тәфсирләрлә бағлыдыр. Әһмәд ибн Мәһәммәд дејир: “Әбүлһәсән (Имам Казим) мәнә бир мүсһәф (китаб вә ја Гуран) вериб деди ки, буна бахма. Мәнсә ачыб бунлары охудум: Китаб әһлиндән кафир оланлар вә мүшрикләр... (Бәјјинә/1) Мән орада Гүрејшдән 70 нәфәрин адыны ҝөрдүм”. (Кулејни, 2/631) Ҝөрүндүјү кими, бу һәдисдә Гуранын тәһрифинә ишарә белә јохдур. Һарада дејилир ки, бу адлар Гуранын тәркиб һиссәси имиш?! Биз билирик ки, Имам Әлинин топладығы Гуранда гыса тәфсирләр дә олмушдур. Бәлкә һәмин китаб Имам Әлинин Гураны вә бу адлар да тәфсир олуб. Јәни һәдисин дүз-сәһвлијиндән асылы олмајараг, бурада 70 адын Гуранын тәркиб һиссәси олдуғу сөјләнмир.
Јери ҝәлмишкән, дејәк ки, бу нөв тәфсирләрә ишарә вуран һәдисләр чохдур. Охшар рәвајәтләр гејри-шиә мәнбәләриндә дә вар. Мәсәлән, чохлу сәһабә вә катибләрин дедијинә ҝөрә, Аишәнин мүсһәфиндә Бәгәрә сурәсинин 238-ҹи ајәсинә “вә әср намазы” әлавә олунмушду, онун үчүн Гуран көчүрәнләрә тапшырырмыш ки, бу һиссәни дә ајәјә јерләшдирин, чүнки Пејғәмбәрдән белә ешитмишәм. (Ибн Әбу Давуд А. Әл-Мәсаһиф, 208-211) Бөјүк еһтималла Пејғәмбәр сөзүҝедән һиссәни тәфсир мәгсәдилә сөјләјиб вә Аишә ја онун ајәнин тәркиб һиссәси олдуғуну зәнн едиб, ја да елә тәфсир кими Гурана салынмасыны сөјләјиб. Хатырладаг ки, Пејғәмбәрин диҝәр ханымлары Һәфсә вә Үмм Сәләмәнин дә бу ајәни ејни әлавә илә јаздырмалары нәгл олунмушдур. (Јенә орада, 211-218)
Јахуд Ибн Мәсуд дејир ки, биз Пејғәмбәрин дөврүндә Маидә сурәсинин 67-ҹи ајәсини белә өјрәдирдик: “Еј Пејғәмбәр! Рәббин тәрәфиндән сәнә назил едиләни тәблиғ ет - ки, Әли мөминләрин мөвласыдыр. - Әҝәр (буну) етмәсән, (Аллаһын) рисаләтини јеринә јетирмиш олмазсан”. (Сүјути Ҹ. “Әд-Дурр әл-мәнсур”, 3/117) Ҝөрүндүјү кими, “ки, Әли мөминләрин мөвласыдыр” һиссәси ајәдән дејил, онун тәфсиридир. Бир ајәнин тилавәти вә ја тәлими әснасында да һәр һансы ачыглама вермәјин һеч бир ејби јохдур. Үстәлик, еркән Ислам чағында Гуран өјрәтмәк, Гуран дәрси кечмәк ону јалныз үзүндән охумаг вә ја охутдурмагдан дејил, һәм дә ачыгламаларыны, тәфсирини бәјан етмәкдән ибарәт иди.
Бундан әлавә, бәзи Әһли-сүннә тәфсирләринин јаздығына ҝөрә, Абдуллаһ ибн Мәсуд Али-Имран сурәсинин 33-ҹү ајәсини “вә алә Муһәммәд” әлавәси илә охујурмуш. (Әбу Һәјјан Андалуси М. “Әл-Бәһр әл-муһит”, 3/111) Ибн Аббасын вә Гәтадәнин рәвајәтинә әсасән, Үбәј ибн Кәбин гираәтиндә Ниса сурәсинин 24-ҹү ајәсиндә мүтә никаһына дәлил олан “ила әҹәлин мусәмма” һиссәси вардыр ки, бу ҝүн әлимиздә олан Гуранда мөвҹуд дејил. (Тәбәри М. Тәфсир, 8/177-178, һәдис: 9036-9041; Ибн Әбу Давуд, 164) Һәтта ән ҝүҹлү гураншүнас сәһабәләрдән олан Ибн Аббас 3 дәфә Аллаһа анд ичәрәк бу һиссәнин Гурандан олдуғуну билдирмишдир. (Тәбәри. Тәфсир, 8/177-178, һәдис: 9038-9041)
Мүһәддис Нури өз китабында бу кими рәвајәтләри дә Гуранын тәһрифинә дәлил кими гејд етмиш, сәләфиләр дә бундан Шиә әлејһинә суи-истифадә етмишләр. Һалбуки бу нөв рәвајәтләрдә мөвҹуд олан вә буҝүнкү Гуранда јер алмајан һиссәләрин Гуран сөзү дејил, Ҹәбрајыл тәрәфиндән чатдырылмыш әлавә изаһ олмасыны Әһли-сүннә алимләри дә гәбул едирләр. Сүјути Ибн Аббасын Бәгәрә сурәсинин 198-ҹи ајәсинә “һәҹҹ мөвсүмләриндә” ифадәсини артырмасыны (Бухари М. Сәһиһ, 2/181-182, 3/53, 3/62, 6/27) да мәһз әлавә тәфсир кими изаһ етмишдир. (Сүјути Ҹ. Әл-Итган, 1/265) Гуртуби дејир ки, сәһабә вә табеиләрин бәзи ајәләри мүәјјән әлавәләрлә охумалары ачыглама вә тәфсирлә бағлыдыр, һәмин әлавәләрин Гуранын тәркиб һиссәси олмасы демәк дејил. (Гуртуби М. Тәфсир, 1/86) Әсасән изаһ мәгсәдилә сәһабәләр тәрәфиндән әлавә тәфсир вә ја дуаларын гираәтә дахил едилмәсини диҝәр Әһли-сүннә алимләри дә гәбул едирләр. (Ибн әл-Ҹәзри Ш. Ән-Нәшр, 1/32; Зәркәши М. Әл-Бурһан, 2/127-128) Вә бурада ортаја белә бир суал чыхыр: сәһабәләр барәдә бу гәдәр мүсбәт вә никбин јанашмаларын олдуғу һалда, нә үчүн нөвбә Әһли-бејт имамларына – Пејғәмбәр өвладларына чатанда охшар тәфсирләри Гуранын тәркиб һиссәси кими гәбул едиб бөһтан вә ифтиралар јағдырыр, Шиә мәзһәбини тәһриф дүшүнҹәсиндә иттиһам едирләр?! Сәләфиләрин белә икили јанашмасына, бу ҝүн дә утанмадан “Шиә китабларында Гуранын тәһрифинә даир 2000 һәдис вар” сөјләмәсинә нә ад вермәк олар?!
Шиә вә Сүнни рәвајәтләриндә мөвҹуд олан бу нөв әлавәләр ја Ҹәбрајыл тәрәфиндән Гуран дејил, гүдси һәдис кими вә тәфсир мәгсәдилә назил олуб, ја да сәһабәләр изаһ кими Пејғәмбәрдән белә ешитмишләр. Бәзи һәдисләрдә дејилмиш “белә назил олуб” ифадәси исә биринҹи версијаны ҝүҹләндирир.
Јери ҝәлмишкән, дејәк ки, тәнзил вә назилолмада мәгсәд ајәнин заһиридир: сөзләриндән баша дүшүлән лексик мәнасы вә она ујғун тәфсири. Тәвил исә заһири вә сөзләри илә чох да ујғунлуғу олмајан батини мәнасыдыр. Һәдисдә ҝөстәрилир ки, һәр бир ајәнин заһири вә батини вардыр. (Зәркәши, 2/154) Заһири сөзләрлә вә назилолма сәбәби илә бирбаша әлагәси олмајан батини мәна тәвиллә әлдә олунур, тәфсир исә Гуранын заһири вә тәнзили илә бағлыдыр. Имам Багир бујуруб: “(Гуранын) заһири тәнзили, батини исә тәвилидир”. (Һүрр Амили М. “Вәсаил әш-Шиә”, 27/196) Бу бахымдан, бәзи һәдисләрдә ишләнмиш “белә назил олуб”, јахуд “тәнзили беләдир” ифадәси тәвил гаршысында ајәнин сөзләринә, назилолма сәбәбинә вә ја сөзләриндән баша дүшүлән тәфсиринә аид едилә биләр. Бу нөв һәдисләрдә Гурандан олмајан әлавәләр үчүн гејд олунмуш бу ифадә мәһз онун тәфсиринә вә ја назилолма сәбәбинә аиддир. Буну әл-Кафинин шәрһчиләри дә тәсдигләјирләр. Мисал үчүн, Фејз Кашани бир һәдисдә Имам Садигин Әһзаб сурәсинин 71-ҹи ајәсини охујаркән “Әлинин вә сонракы имамларын вилајәти һагда” һиссәни артырыб “белә назил олуб” демәси барәдә јазыр: “Јәни бу мәнада назил олуб. Буна бәнзәр ифадәләрдә мәгсәд будур”. (Фејз Кашани М. Әл-Вафи, 3/885) Јахуд Молла Салеһ Мазандарани бир јердә “белә назил едилиб” сөзүнү шәрһ едәркән јазыр ки, бу, гејд олунан әлавәнин Гуран олмасы демәк дејил. Чүнки вәһј заманы Пејғәмбәрә назил олан сөзләр Гуран да ола биләр, әлавә изаһ вә тәфсир дә. (Мазандарани М. “Шәрһ әл-Кафи”, 7/74) "Ону (Гураны сәнин гәлбиндә) ҹәм етмәк, (дилиндә) охутмаг Бизә аиддир. Биз ону (Ҹәбрајылын дили илә) охутдуғумуз заман охунмасыны диггәтлә динлә. Сонра ону (сәнә) бәјан етмәк дә Бизә аиддир!" (Гијамәт, 17-19) ајәләринә әсасән, буну Бәјан вә ачыглама вәһји дә адландырмаг олар. Ајәдән ҝөрүндүјү кими, Гурана аид олмајан бәзи әлавә изаһлар да Ҹәбрајыл васитәсилә Пејғәмбәрә назил олмушдур вә бу нөв һәдисләрдә мәһз һәмин әлавәләр нәзәрдә тутулур. Иддианын исбаты үчүн “О, кефи истәјәни данышмыр. О (онун сөзләри), анҹаг назил олан бир вәһјдир” (Нәҹм/3-4) ајәләринә дә истинад етмәк олар.
Бәзи һәдисләрдә ајәјә едилән әлавә исә тәфсир дејил, тәвил характери дашыјыр. Нүмунә үчүн, Имам Садиг Зүмәр сурәсинин 8-ҹи ајәсини батини мәна вә тәвил олараг Имам Әли илә әлагәләндирдикдән сонра дејир: “Еј Әммар! Бу, ајәнин тәвилидир”. (Кулејни, 8/204-205)
4. Имамларда олан фәргли Гуран
Бир чох һәдисләрдә Имам Әлинин топладығы Гуранын индики Гурандан фәргли олдуғу вә Имам Меһди ҝәләндә һәмин Гураны ашкара чыхараҹағы дејилир. (Јенә орада, 2/633) Әслиндә бурада да анлашылмаз бир шеј јохдур. Тарих вә һәдис гајнагларындан бәллидир ки, Пејғәмбәрин вәфатындан сонра топланмыш илк Гуран китабында (Ибн Нәдим М. Әл-Фиһрист, 1/45-46) – јәни Имам Әлинин мүсһәфиндә сурәләр тарихи ардыҹыллыгла дүзүлүб: Әләг, Мүддәссир, Гәләм, Мүззәммил, Тәббәт, Тәквир вә с. (Сүјути. Әл-Итган, 1/216) Мүхтәлиф сәһабәләрин топладығы Гуран китабларында сурәләрин фәргли дүзүлүшү дә ҝөстәрир ки, ајәләрдән фәргли олараг, сурәләрин дүзүлүшү Пејғәмбәр тәрәфиндән тәјин олунмајыб. Бу бахымдан, Имам Әлинин мүсһәфиндәки әсас фәрг онун ајәләринин аз-чохлуғунда дејил, јалныз сурәләринин дүзүлүшүндәдир вә јухарыда дедик ки, бу, Гураны тәһриф етмәк сајылмыр. Бундан әлавә, имамын топладығы Гуранда мөһкәм вә мүтәшабиһ, насих вә мәнсух ајәләр, һабелә бәзи тәфсир вә тәвилләр јер алмышдыр.
5. Мәнәви тәһриф
Гуранын тәһрифинә дәлаләт етдији иддиа олунан диҝәр һәдисләр јалныз мәнәви тәһрифи нәзәрдә тутан рәвајәтләрдир. Имам Казимин (ә) Әли ибн Сүвејдә јаздығы мәктубунда кечмиш тәһриф вә дәјишдирмә ифадәләри дә мәһз мәна вә тәфсирдә тәһрифә аиддир. Бу һәдисә ҝөрә, Имам Казим белә јазмышды: “Аллаһын китабы бу инсанлара әманәт верилди, онларса ону тәһриф едиб дәјишдирдиләр”. (Кулејни, 8/125) Һәр бир имам кими, Имам Казим дә мөвҹуд Гуранда Имам Әлинин вә Әһли-бејтин вилајәтинә - рәһбәрлијинә ишарә вуран ајәләрин олдуғуну билирди. Онун мәгсәди бу ајәләрин фәргли шәкилдә тәфсир олунмасыдыр ки, бунун башга бир ады мәнәви тәһрифдир.
Имам Багирин “бүтүн ајәләримизи јаланладылар” (Јенә орада, 1/207) һәдиси дә Әһли-бејтә аид ајәләрин ја биләрәкдән, ја да билмәдән јанлыш изаһ едилмәсинә, мәнаҹа тәһриф олунмасына етираздыр. “Пејғәмбәр (гијамәт ҝүнү) “Еј Рәббим! Һәгигәтән, гөвмүм бу Гураны тәрк етмишди!” – дејәҹәк” (Фурган/30) ајәси дә охшар мәзмуну ифадә едир. Бурада Пејғәмбәрин мәгсәди Гураны гәбул етмәмәк, онун јазы вә вәрәгләриндән узаглашмаг дејил, бујругларына әмәл етмәмәк, онунла јашамамаг олдуғу кими, сөзүҝедән һәдисләрдә дә мәгсәд Гуранын ајә вә сурәләрини дәјишдирмәк дејил, мәнасыны тәһриф етмәк вә нәтиҹәдә, ондан узаглашмагдыр. Имам Багирин “(Аллаһын) китабындан үз чевирмәјин бир нөвү беләдир ки, һәрфләрини горујуб, һәдләрини (мәналарыны) тәһриф едирләр” (Кулејни, 8/53) һәдиси буну даһа ајдын ҝөстәрир.
6. Гуранын 3 вә ја 4 һиссәјә бөлүнмәси
Тәһрифлә бағлы олдуғу иддиа едилән бәзи рәвајәтләр Гуран ајәләрини үч вә ја дөрд һиссәјә бөлән рәвајәтләрдир. Нүмунә үчүн, әл-Кафидә мөвҹуд олан 3 белә һәдисин бирини гејд едирик: Әсбәғ ибн Нүбатә дејир ки, Әмирәлмөмининдән белә ешитдим: "Гуран үч һиссәдән ибарәтдир: бири биз вә дүшмәнләримиз барәдә, бири сүннә вә мәсәлләр, бири исә ваҹиб вә диҝәр һөкмләрдир". (Јенә орада, 3/627)
Тәһриф иддиачыларына ҝөрә, әлимиздәки Гуранын үчдә бири Әһли-бејт вә онларын дүшмәнләри барәдә олмадығы үчүн, бу һәдисә әсасән, тәһриф олунмуш сајылыр. Һалбуки һәр һансы бир шеји мүхтәлиф һиссәләрә бөлмәк һәмин һиссәләрин бәрабәр паја малик олмасы демәк дејил. Мәсәлән, биз бир китабы мүгәддимә, әсас мәтн вә нәтиҹә һиссәләринә бөлүрүксә, бу о демәк дејил ки, мүгәддимә дә әсас мәтн гәдәр олмалыдыр. Һәдисдә ишләнмиш "сүлс" (үчдә бир) сөзүнү мәһз һәрфи мәнада гәбул етсәк белә, бу, тәхмини вә нисби бир бөлҝү кими баша
дүшүлмәлидир. Јәни Гурани-кәрим үмуми олараг бу мөвзулары еһтива едир. "Бир һиссәси (јахуд үчдә бири) биз вә дүшмәнләримиз барәдәдир" сөзүнүн дә тәһрифә әсла дәхли јохдур. Бурада "биз" дејәндә бүтүн пејғәмбәрләрин вә салеһ инсанларын нәзәрдә тутулмасы мүмкүндүр.
Хатырладаг ки, гејри-шиә мәнбәләриндә Пејғәмбәрдән дә бу нөв һәдисләр нәгл олунмушдур. Белә ки, о һәзрәт бујуруб: “Гуранын дөрддә бири јалныз биз Әһли-бејт һагда, дөрддә бири дүшмәнләримиз, дөрддә бири һалал вә һарам, дөрддә бири дә фәрз вә һөкмләр барәдәдир”. (Ибн Мәғазили Ә. “Мәнагиб Әли”, 394, һәдис: 375)
7. Гираәт фәргләри
Әсассыз олараг, тәһриф кими гәләмә верилән диҝәр һәдисләр гираәт фәргләринә аиддир. Нүмунә олараг, Кафидә гејд олунмуш бир һәдисә нәзәр салаг: Әбу Бәсир дејир ки, мән Имам Садигә бу ајәни охудум: “Бу, сизин әлејһинизә һаггы дејән китабымыздыр”. (Ҹасијә/29) О деди ки, китаб данышмаз, Аллаһын рәсулу китабла (китабда јазыланлардан) данышар. Бу ајә тәһриф олунуб вә әслиндә, Аллаһ-Таала белә бујуруб: “Бу, сизин әлејһинизә һәгигәт данышылан китабымыздыр”. (Кулејни, 8/50) Әввәла, бу һәдисин сахталығы узагдан бәллидир. Бу ајәләрдә сөһбәт Гурандан ҝетмир ки, Аллаһын рәсулу онда јазыланлардан данышсын. Бурада сөһбәт гијамәтдән вә орада инсана верилән әмәл китабындан ҝедир. Лакин һәдисин сәһиһлијини фәрз етсәк белә, Гурандакы гираәт фәргләринә аиддир вә тәһриф дедикдә мәһз бу нәзәрдә тутулур. Чүнки бу һәдисдә “јәнтигу” сөзүнүн “јунтәгу” кими охунмасы ваҹиб сајылыр ки, јалныз гираәтә - охунуша аид олдуғу шүбһә доғурмур.
Јахуд Осман әл-Хәмисин тәһриф сајдығы башга бир һәдисә бахаг: Рәвајәтчи дејир ки, бир нәфәр Имам Садигин јанында Гуран охујурду. Мән онун гираәтиндә ҹамаатын охудугларындан фәргли һәрфләр ешидирдим. Имам она деди ки, бу гираәти бошла, Гаим (Имам Меһди) гијам едәнә гәдәр ҹамаатын охудуғу кими оху. О, гијам едәндә исә
Аллаһ-Тааланын китабыны олдуғу кими охујаҹаг вә Әлинин топладығы мүсһәфи ашкара чыхараҹаг. (Јенә орада, 2/633) Рәвајәтчинин “фәргли һәрфләр ешидирдим” ифадәсиндән бәлли олур ки, бу адам Гураны башга ләһҹәдә охујурмуш. Гираәт елминдән хәбәри оланлар әсасән бәдәви әрәб гәбиләләринин Гураны мүхтәлиф ләһҹәләрдә охумаларыны билирләр. Ҝөрүндүјү кими, бурада имам онун гираәтини тәсдигләмир, һамы кими охумасыны тапшырыр, “Гаим гијам едәндән сонра белә охујарсан” да демир. Садәҹә олараг, билдирир ки, Имам Меһди һәзрәт Әлинин топладығы, сурәләри назилолма ардыҹыллығы илә тәртиб олунмуш, бәзи тәфсирләри вә диҝәр ачыгламалары олан Гуран китабыны ашкара чыхараҹаг вә ону ән дүзҝүн гираәтлә охујаҹаг. Һәдисин доғру олдуғу тәгдирдә, бурада имамын озаманкы мәшһур гираәти там дүзҝүн сајмадығы бәлли олур ки, бу да бир гираәт мәсәләси олараг, тәһрифлә бағлы дејил.
Гираәт фәргләринә даир рәвајәтләр гејри-шиә мәнбәләриндә дә кифајәт гәдәрдир. Ибн Әбу Давудун 7 тәриглә нәгл етдији рәвајәтә ҝөрә, Хәлифә Өмәр Али-Имран сурәсинин 2-ҹи ајәсинин “гәјјум” сөзүнү “гәјјам” кими охујурмуш. (Ибн Әбу Давуд, 161-163) Башга рәвајәтләрә ҝөрә, Үбәј ибн Кәб өз мүсһәфиндә Бәгәрә сурәсинин 226-ҹы ајәсинин “јулунә” сөзүнү “југсимунә”, 158-ҹи ајәсинин “јәттәввәфә” сөзүнү “јәтуфә” кими јазыбмыш. (Јенә орада, 165) Башга бир рәвајәтә ҝөрә, Ханым Аишә Муминун сурәсинин 60-ҹы ајәсинин “јутунә мә ә`тәу” һиссәсинин Пејғәмбәр тәрәфиндән “јәтунә мә әтәу” шәклиндә охундуғуну билдириб, сонрадан тәһриф едиләрәк мөвҹуд шәклә салындығыны дејирмиш. (Әһмәд ибн Һәнбәл. Әл-Мүснәд, 41/185, һәдис: 24641) Лакин гејд етдијимиз кими, бүтүн бунлар тәһрифлә дејил, гираәт фәргләри илә бағлы нүмунәләрдир.
Гираәт фәргләри һагда данышаркән бир мәсәләни дә гејд етмәк ваҹибдир: Техниканын бу гәдәр инкишаф етдији буҝүнкү ҝүндә дә китабларда һәрф сәһвләри ҝөрүнүрсә, тәбии ки, онларын ән ибтидаи үсулла көчүрүлдүјү дөврләрдә даһа чох вә даһа кобуд сәһвләр баш верә биләр. Бәзән ајәләрин јазылышында ҝөрүнән белә фәргләр заманы буну да нәзәрә алмаг лазымдыр.
8. Нүсхә јанлышы
Тәһриф иддиачыларынын әл-Кафијә гаршы ән чох истинад етдикләри һәдис “Гуранын фәзиләти” китабынын “Надир һәдисләр” бабынын сонунҹу – 28-ҹи һәдисидир. Бу һәдисдә Имам Садиг бујурур: “Ҹәбрајылын Мәһәммәдә (с) ҝәтирдији Гуран он једди мин ајәдән ибарәтдир”. (Кулејни, 2/634) Һалбуки әлимиздә олан Гуранын ајәләри бу рәгәмин үчдә бириндән бир гәдәр артыгдыр.
Бу һәдис бизә Әһли-сүннә мәнбәләриндә олан бир рәвајәти хатырладыр. Хәлифә Өмәрдән нәгл олунан рәвајәтдә онун Гуранын бир милјон ијирми једди мин һәрфдән ибарәт олдуғуну сөјләдији ҝөстәрилир. (Сүјути. Әл-Итган, 1/242) Һалбуки әлимиздәки Гуранын бүтүн һәрфләри бу рәгәмин тәхминән үчдә бири гәдәрдир. Бу бахымдан, бәзиләри бу ики рәвајәти ејни шәкилдә һәлл етмәк истәмишләр: әҝәр һәр ики рәвајәт сәһиһ олса, демәли, Хәлифә Өмәр кими Имам Садиг дә нәсх олундуғуна ҝөрә Гуранда јазылмајан ајәләри нәзәрдә тутмушдур.
Һәгигәт исә башгадыр. Әслиндә, Имам Садиг бу һәдисдә Гуранын он једди мин дејил, једди мин ајәдән ибарәт олдуғуну бујурмуш, “он” сөзү исә рәвајәтчи вә ја нүсхә көчүрәнләрин сәһви уҹбатындан һәдисә дахил едилмишдир. Буна дәлил Фејз Кашанинин әл-Кафијә шәрһ олараг јаздығы әл-Вафи әсәридир. Фејз һеч бир тәрәддүд вә шүбһә етмәдән ујғун һәдиси “једди мин” кими гејд вә сонра шәрһ етмиш, (Фејз Кашани М. Әл-Вафи, 9/1780-1781) тәфсир китабында да буну бир даһа вурғуламышдыр. (Фејз Кашани М. “Тәфсир әс-сафи”, 1/54) Буна әсасән, онда олан әл-Кафи нүсхәсиндә һәдисдә “он” сөзүнүн олмадығы ортаја чыхыр. Фејз Кашанинин тәһриф дүшүнҹәсини чәкинмәдән вә ачыг шәкилдә Кулејнијә аид етдијини (Фејз Кашани, “Тәфсир әс-сафи”, 1/52) нәзәрә алсаг, бурада онун биләрәкдән һәдиси дәјишдирмә еһтималы да сыфра енир. Хатырладаг ки, Фејз Кашани әл-Кафинин ән гәдим шәрһчиләриндәндир вә алимләр әл-Кафинин онда олан нүсхәсини даһа етибарлы сајмышлар. Әлламә Шәрани бу барәдә дејир: “Бурадакы “он” сөзү һеч шүбһәсиз, бәзи нүсхә көчүрәнләр вә ја рәвајәтчиләр тәрәфиндән артырылмышдыр”. (Мазандарани, 11/76) Беләликлә, бу рәвајәтә әсасланан иттиһам гапысы бағланыр вә јаранмыш шәкк һәм сағлам мәнтигә, һәм дә Ислам һүгугунун “Дәр әл-һүдуд би әш-шүбуһат” принсипинә ҝөрә, мүттәһимин хејринә ишләјиб, ону мәсулијјәтдән азад едир.
Хатырладаг ки, әл-Кафинин мөвҹуд нүсхәләриндә диҝәр белә сәһвләр дә вар.
Гуранын једди мин ајәдән ибарәт олмасына ҝәлинҹә исә, јухарыда гејд етдик ки, бу, тәртибатла бағлы мәсәләдир вә һәҹмҹә һәр һансы дәјишиклик нәзәрдә тутулмадығы үчүн тәһриф һесаб олунмур.
Бәли, әл-Кафи китабындан Гуранын азалдығына дәлил кими ҝөстәрилән һәдисләр бунлардан ибарәтдир вә ҝөрүндүјү кими, онларын бири дә ујғун иддиаја әсас вермир. Бәһанәјә галса, чох сөздә бәһанә тапмаг олар, лакин Ислам мәнтигиндә белә бир шеј јохдур. Ислама ҝөрә, дәгиг билмәдијин мәсәләни иддиа едә, билмәдијин мәсәлә илә бағлы кимисә ҝүнаһландыра билмәзсән; үстәлик, бу мәсәлә чох ҹидди вә талејүклү бир мәсәләдирсә! Чүнки барәсиндә данышдығымыз ҝөзәл китабымызда белә јазылыб: “(Еј инсан!) Билмәдијин бир шејин ардынҹа ҝетмә. Чүнки гулаг, ҝөз, үрәк - бунларын һамысы сорғу-суал олунаҹагдыр”. (Исра/36) Һәмчинин охујуруг: “Онларын буна даир һеч бир елмләри (әминликләри) јохдур, јалныз зәннә гапылырлар. Зәнн исә әсла һәгигәти чатдыра билмәз!” (Нәҹм/28)
Nur-az.com
