Һәзрәт Пејғәмбәр (с) өз сөһбәтләриндә, диалогларында һансы үсуллары, гајдалары ҝөзләјиб? Пејғәмбәрә ардыҹыллыг иддиасында олан бүтүн Ислам мәзһәбләри вә фиргәләри тәбии ки бу гајдалара әмәл етмәлидир.
Инсаны башга мөвҹудлардан үстүн едән онан дүшүнҹә вә азадлығыдыр. Инсан елә јарадылыб ки, онун мәрифәт вә дүшүнҹәси онун үчүн суаллар јарадыр. Инсан өз суалларына ҹаваб тапана гәдәр арамлашмыр. Һәр суал башга бир суал јарадыр.
Мән кимәм? Нә үчүн јашајырам? Һансы мәгсәдләри изләјирәм? Өзүм јаранмышам, јохса јарадылмышам? Бура һарадыр? Нә үчүн өлмәлијәм? Өлүм сондур, јохса кечид? Бу вә бу гәбилдән олан минләрлә суал инсан дүшүнҹәсини өзүнә мәшғул едир.
Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: "Елм бир хәзинәдир, суал-ҹаваб бу хәзинәнин ачарыдыр." Өз еһтијаҹ вә ниҝаранчылыгларына ҹаваб алмаг истәјән инсан мүәјјән чабаламалардан сонра баша дүшүр ки, бу дүјүнү тәкбашына ача билмәз. Дүјүнүн ачылмасы үчүн дәрин елм вә мәрифәт еһтијаҹ вар.
Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: "Елм өјрәнмәкдә дөзүмлү олмајан шәхс даим ҹәһаләт гаранлығында галар." Һәзрәт Әли (ә) бујурур: "Һикмәт мөминин иткисидир. Мүшрикдә дә олса бу елм ардынҹа ҝедин." Һәзрәт (ә) башга бир мәгамда бујурур: "Елм мөминин иткисидир. Мүшрикләрин әлиндә олса да ону әлдә един. Мәбада кимсә елм өјрәнмәкдә елм саһибиндән утаныб-чәкинә!"
Һәгигәт мәктәбиндә һәгигәтин өзүнә бахмаг лазымдыр. Һәгигәт ахтаран инсан һәгигәтлә бир нөв ејниләшир. Елм илаһи дәјәрдир, ону кафир өлкәдә олса белә әлдә етмәк лазымдыр. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: "Чин вилајәтиндә олса белә елм ардынҹа ҝедин." О заман Чин Һиҹаза узаг өлкә сајылырды.
Елм мүзакирә вә мүбаһисәләрдә үзә чыхыр. Мүбаһисәнин, данышыг вә диалогун исә зәрури шәртләри вар. Әввәла, елм вә мәрифәт саһиби олмадан данышмаг ҹәһаләт ҝөстәриҹисидир. Ғафир сурәси, 56: "Шүбһәсиз ки, (Рәббиндән) өзләринә бир дәлил ҝәлмәдән Аллаһын ајәләри барәсиндә мүбаһисә едәнләрин үрәјиндә анҹаг бир тәкәббүр (бөјүклүк иддиасы, сәнә гаршы һәсәд) вардыр. Онлар һеч вахт Она (бөјүклүјә, пејғәмбәрлик дәрәҹәсинә) чатмајаҹаглар. Сән Аллаһа пәнаһ апар. Һәгигәтән, О, (һәр шеји) ешидәндир, ҝөрәндир!"
Һәгигәтән дә Аллаһын ајәләри һаггында дәлил-сүбутсуз данышанлар јалныз тәкәббүр сәбәбиндән данышыр. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: "Үммәтим арасында инсанларын ән үстүнү дәлил әсасында данышанлардыр."
Мүбаһисә вә данышыгда әсас мәгсәдләрдән бири һәгигәт ахтарышы олмалыдыр. Һәзрәт Әли (ә) бујурур: "Дәлил ҝөстәрән инсан һәгигәтдән көмәк алыр." Һәзрәт башга мәгамда бујурур: "Һәгигәтә әсасланан инсанла вурушма." Бу сөзләр һәгигәтин јүксәк дәјәрини ҝөстәрир. Һәгигәтә табе олмамаг батил, сәф мөвге тутмаға бәрабәрдир.
Мүбаһисәдә зәиф дәлилләр вә ҝүмандан чәкинмәк лазымдыр. Нәҹм сурәси, 28: "Онлар буна даир һеч бир шеј билмир, јалныз зәннә гапылырлар. Зәнн исә әсла һәгигәт ола билмәз!" Билмәдијин сөзү данышма, билмәдијин иш ардынҹа ҝетмә.
Сөһбәт әсасында һагг сөзү гәбул етмәк, инадкарлыг ҝөстәрмәмәк лазымдыр. Һәзрәт Әли (ә) бујурур: "Инадкарлыг дүшүнҹәни зәнҹирләјир." Башга мәгамда: "Инадкар адамын ағлы јохдур."
Сөһбәт заманы гаршы тәрәфин мәгамы әсас ҝөтүрүлмәмәлидир. Һәзрәт Әли (ә) бујурур: "Данышана јох, онун дедији сөзә бах." Бу сөзүн мәнасы габығы кәнара гојуб ичә бахмагдыр. Сөзүн дәјәри онун дәлилләриндәдир. Тәәссүф ки, шәхсләрин ад вә мәгамы сөзә өз тәсирини ҝөстәрир. Заһир бизә мане олур ки батини ҝөрә биләк.
Һәзрәт Әли (ә) бујурур: "Инсанлара бахыб һагг вә батили танымаг олмаз. Һагг вә батили таныјыб бу јолла инсанлары танымалыјыг." Бәгәрә сурәси, 111: "(Јәһудиләр вә хачпәрәстләр) дедиләр: “Ҹәннәтә
јәһудиләрдән вә хачпәрәстләрдән башгасы ҝирмәјәҹәк!” Бу, анҹаг онларын хүлјаларыдыр. (Ја Рәсулум!) Онлара сөјлә: “Әҝәр (бу сөзү) доғру дејирсинизсә, дәлилинизи ҝәтирин!”" Данышыгда, мүбаһисәдә зәррәҹә батилә јол вермәк олмаз. Батил мејдана дахил оланда һаггын јери даралыр. Јалан сәһнәни тутанда илаһи лүтф шөләси сөнүр. Һәзрәт Әли (ә) бујурур: "Сөзү доғру олан шәхсин дәлилләри мөһкәмдир."
Имам Садиг (ә) бујурур: Атам Имам Багир (ә) ҹәддим Әли ибн Һүсејндән, о да атасы Һүсејн ибн Әлидән, о да Әмирәлмөмининдән нәгл едир ки, бир ҝүн јәһуди, мәсиһи, материалист, дуалист вә әрәб мүшрикләри Пејғәмбәрлә (с) сөһбәт едирди. Јәһудиләр дедиләр ки, биз Үзәјри Аллаһын оғлу сајырыг, сәнин сөзүн нәдир? Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурду: Мән сизин сөзүнүзү дәлилсиз гәбул едим?" Дедиләр: "Дәлилимиз будур ки, Төврат әлдән чыхандан сонра ону Бәни-Исраил үчүн Үзәјр бәрпа етди. Чүнки Аллаһын оғлу иди." Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурду: "Бәс нә үчүн Төвраты сизә ҝәтирмиш Мусаны Аллаһын оғлу сајмырсыныз?! Ахы о өз мөҹүзәләри илә Аллаһын оғлу олмаға даһа мүнасибдир. Сизин мәнтигинизлә Мусанын мәгамы даһа уҹадыр. Әҝәр сиз Аллаһын оғлу дејәндә дүнјадакы әлагә илә өвлад јаранмасыны нәзәрдә тутурсунузса күфрә уғрамысыныз, Аллаһы бәндәјә бәнзәтмисиниз. Сизин сөзүнүздән белә чыхыр ки, Аллаһ өзү дә јаранмышдыр."
Һәзрәт Әли (ә) бујурур ки, онлар Пејғәмбәрин сөзүндән һејрәтә ҝәлдиләр, јерләриндә донуб галдылар. Пејғәмбәрдән (с) сөһбәтин давамы үчүн вахт истәдиләр. Һәзрәт бујурду ки, арашдырмаларынызда инсафлы олун ки, Аллаһ сизи һидајәт етсин.
Пејғәмбәр (с) бу мүбаһисәдә һансы нөгтәләри ҝөзләјирди:
1.Һәзрәт Пејғәмбәр (с) сәбрлә кимсәнин сөзүнү кәсмәдән онлары динләди.
2.Јәһудиләрин сөзләриндә күфр олса да Пејғәмбәр (с) онлардан үз чевирмәди, мәнтигли данышмаларыны истәди.
3.Һәзрәт онлара ирадыны билдирди ки, сөзләринизи гәбул етмәјими истәјирсиниз?! Һәзрәт бу суалла онлара анладырды ки, сизин истәјиниз елми дејил. Јәһудиләр белә бир истәкдә олмадыгларыны билдирәндә һәзрәт онлардан дәлил тәләб етди.
4.Һәзрәт Пејғәмбәр (с) јәһудиләрин иддиаларыны арашдырды. Мөвзу белә шахәләнирди ки, Үзәјрин Аллаһын оғлу сајылмасы ја Төвраты бәрпа етмәси илә, ја да дүнјадакы ата-оғул рабитәси кими бир рабитә илә бағлыдыр. Јәһудиләр башга бир сәбәб ҝөстәрмәдиләр. Әҝәр биринҹи шәрти гәбул етсәјдиләр белә чыхырды ки Муса да Аллаһын оғлу сајылмалыдыр. Икинҹи шәрти гәбул етсәјдиләр күфрә батмыш олурдулар.
5.Һәзрәтин онлары арашдырмада инсафа чағырмасы бүтүн инсанлара үнванланмыш бир төвсијәдир. Мүбаһисәдә тәәссүбкеш вә инадкар олмајаг. Инадкарлыг ҝөстәрсәк Аллаһын һидајәтиндән мәһрум галарыг.
Сонра мәсиһиләр сөһбәтә башлады. Онлар Исанын Аллаһын оғлу олмасыны иддиа етдиләр. Пејғәмбәрдән бу мәсәләјә мүнасибәтини сорушдулар. Дедиләр ки, буна мүхалиф олсан сәнинлә мүбаһисә едәҹәјик. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурду: "Сиз дединиз ки, гәдим олан Аллаһ оғлу Мәсиһлә ејнидир. Бу сөздә мәгсәдиниз нәдир? Әҝәр Иса јаранмышдырса гәдим олан Аллаһла бир ола биләрми? Сөзләриниздән белә чыхыр ки, јалныз Иса мүстәсна бир кәрамәтдән бәһрәләнмишдир. Әҝәр Исаны сечилмиш сајырсынызса демәк онун јаранмыш олдуғуна инанырсыныз. Јаранмыш бири гәдим Аллаһла ејни ола биләрми?! Сизин иддиаларыныз бир-биринә зиддир."
Беләҹә, Һәзрәт Пејғәмбәр (с) һәр групла Ислам мәнтигиндә сөһбәт етди вә сонда гаршы тәрәфин јанлыш мөвге тутдуғу ајдынлашды.
Ајә вә рәвајәтләрдән алынан нәтиҹә будур ки, Ислам тәлимләри инсаны елми, тәмкинли данышмаға чағырыр. Әҝәр Пејғәмбәр (с) вә мәсум имамлар (ә) Ислама гаршы чыханлары мәғлуб едибсә, елм вә мәнтиг, сәбир вә дөзүм әсасында бу иши ҝөрә билиб.
Нур-аз/һаwзаһ
