Ајәләрдән мәлум олдуғу кими нәфс үчүн ону һәм уҹалыға, һәм дә тәнәззүлә апаран јоллар вардыр. О, һәм тәкамүл, һәм дә сүгутетмә хүсусијјәтинә маликдир.
Нәфсин неҹә инкишаф етдијини вә ја неҹә сүгута уғрадығыны ҝөзлә ҝөрмәк гејримүмкүндүр. Башга сөзлә, бу һисс үзвләринин дуја биләҹәји проссес дејил. Организмин хәстәликләрини һисс етмәк мүмкүн олдуғу һалда руһун хәстәликләрини һисс етмәк мүмкүн дејил. Нәфсин хәстәликләрини танымаг јалныз јүксәк руһи дәрракә васитәсилә ону мүшаһидә етмәклә мүмкүндүр. Бу руһани һаләт «һүзури елм» (Аллаһын инсанын гәлбинә әта етдији елм нуру) адланыр. Тәкамүлүн мүәјјән дәрәҹәсинә чатанлар бунун нә демәк олдуғуну асанлыгла анлаја биләрләр. Һүзури елм васитәси илә нәфсин вәзијјәтини дәрк едә билмәјәнләр ајә вә һәдисләрдән јардым алмалыдырлар.
Гурани-кәримдә бујурулур ки, нәфс дә бәдән кими чиркләнә биләр. Чиркинликдән тәмизләнмәмиш нәфс инкишаф едә билмәз. Тохумун ҹүҹәрмәси үчүн илкин шәртләр лазым олдуғу кими, нәфсин дә инкишафы үчүн мүәјјән шәраит лазымдыр. Чүрүк ағаҹ мејвә верә билмәдији кими хәстә нәфс дә ирәли аддым ата билмәз. Ағаҹын од тутуб јанмасы вә ја гурумасы үчүн тәкҹә хариҹи тәсир рол ојнамыр. Елә бир шәраит јарана биләр ки, ағаҹ өз ичиндән јанар. Африка вә Австралијадакы мешә јанғынлары буна бир нүмунәдир. Бәзән елә ағаҹларла растлашмаг олур ки, од тутуб аловланмадығы һалда бу ағаҹын ҝөвдә вә јарпаглары јанмыш ағаҹ тәк гаралыр. Бу һалы јарадан һавадакы вә торпагдакы ифрат гурулугдур.
İнсанын нәфси дә беләдир. Бәзән о ичиндән од тутуб алышыр. “Бәгәрә” сурәсинин 24-ҹү ајәсиндә бујурулур:
“Јанаҹағы инсанлар олан оддан горхун.” Бу елә бир оддур ки, кәнардан гығылҹыма еһтијаҹы јохдур. “Һумәзә” сурәсинин 6-7-ҹи ајәләриндә охујуруг:
“О, Аллаһын алышдырдығы оддур; елә бир од ки, гәлбләри бүрүјүр.” Хариҹдән ҝәлән од инсанын ҹисмини јандырыр. Гәлби јандыран од исә нәфсин хәстәлијиндән доған оддур.
