Аллаһын јеҝанәлијинин исбаты илә әлагәдар мүхтәлиф дәлилләр мөвҹуддур.
Аллаһын јеҝанәлијинин исбаты илә әлагәдар мүхтәлиф дәлилләр мөвҹуддур. Биз онларын бирини шәрһ етмәклә кифајәтләнирик. Бу дәлилин баша дүшүлмәси үчүн ики мүгәддимәјә диггәт јетирмәк лазымдыр:
1. Һәр бир нәтиҹәнин варлығы өз сәбәбинә бағлыдыр; башга сөзлә, сәбәб-нәтиҹә (детерминизм) ганунуна әсасән, һәр бир мәхлуг вә нәтиҹә өз варлығыны халигдән, јарадан сәбәбдән алыр. Әҝәр онларын шәртләрә вә истедадлара еһтијаҹы оларса, варлыглары да мүтләг өзүнү јарадан сәбәбә истинад етмәлидир. Буна әсасән, әҝәр ики, ја икидән чох варлыг бәхш едән сәбәб фәрз олунса, онларын һәр бир нәтиҹәси өз сәбәбинә бағлы олар вә әсла башга бир сәбәбә, јахуд онун нәтиҹәләринә бағлы олмаз. Беләликлә, онларын нәтиҹәләри арасында әлагә вә бағлылыг јаранмаз.
2. Варлыг аләминә ваһид низам һаким кәсилмишдир. Онда ујғун ҝәлән вә ујғун ҝәлмәјән феноменләрин бир-бирләрилә әлагәләри вар. Ујғун ҝәлән феноменләр арасындакы әлагәләр мүхтәлиф сәбәб-нәтиҹә ганунунун тәсириндәдир. Бу ганунлар дәјишикликләрин баш вермәсинә сәбәб олур вә онлары һеч вәҹһлә инкар етмәк олмаз. Лакин кечмиш, индики вә ҝәләҹәк феноменләр арасындакы әлагәләр беләдир: Кечмиш феноменләр индики феноменләрин вүҹуда ҝәлмәсинә зәмин јарадыр. Индики феноменләр да өз нөвбәсиндә ҝәләҹәк феноменләрин јаранмасына зәмин һазырлајыр. Әҝәр сәбәб-нәтиҹә әлагәләри дүнја феноменләрин арасындан ҝөтүрүлсә, дүнјадан әсәр-әламәт галмаз вә диҝәр бир феномен дә вүҹуда ҝәлмәз. Неҹә ки, инсанын һава, су, ишыг вә гида мәһсуллары илә әлагәси гырылса, артыг өз јашајышыны давам етдириб, башга бир инсанын дүнјаја ҝәлишинә, јахуд диҝәр бир әшјанын дүзәлмәсинә зәмин јарада билмәз.
Бу ики мүгәддимә әсасәнда белә бир нәтиҹә чыхармаг олар ки, сајсыз-һесабсыз кечмиш, индики вә ҝәләҹәк феноменләрин, варлыг топлумуна аид бу дүнја вә онун низамынын бир халиги вә јараданы вар. (Дүнја вә она һаким низам) Аллаһын нәзарәти, һикмәтли тәдбири вә мүдриклији илә идарә олунур. Әҝәр Ондан башга, танры олсајды, онлар арасында әлагә вә бағлылыг јаранмаз, дүнјаја ваһид низам һаким кәсилмәзди. Еләҹә дә, һәр бир халиг өз халиги тәрәфиндән јаранар вә онун халиги башга халигләрин көмәјилә вүҹуда ҝәләрди. Нәтиҹәдә мүхтәлиф вә мүстәгил низамлар, варлыглар јаранарды вә онлар арасында һеч бир бағлылыг олмазды. Һалбуки дүнјада мөвҹуд низамлар бир-бирләринә бағлы ваһид низамдандыр. Вә онларын феноменләри арасында да бағлылыг мүшаһидә олунур.
