Имам (р) вәһдәтә биҝанәлик вә она диггәт ҝөстәрилмәмәсини кәбирә ҝүнаһ һесаб едир
Вәһдәт сөзү дини мәтнләрдә ҝениш јер алса да сијаси әдәбијјатда бу сөзә бир о гәдәр дә јер верилмәјиб. Сијаси әдәбијјатда даһа чох гаршыја чыхан сөзләр насионализм, панәрәбизм, пантүркизм кими сөзләрдир. Сијаси әдәбијјатда бу ҹәрәјанларын фөвгүндә дајанан бирлик мүхтәлиф терминләрлә ифадә олунур. Амма һеч бир сөз вәһдәт сөзүнү әвәз едә билмир. Вәһдәт сөзү фәргли саһәләрдә бәзән фәргли мәналар дашыјыр. Мәсәлән, Ислам үммәтинин вәһдәти дејәркән ҹоғрафи сәрһәдләрин арадан ҝөтүрүлмәси јох, дүшүнҹә вә әмәлдә бирлик нәзәрдә тутулур. Өлкә дахилиндә вәһдәт дедикдә адәтән милли мәнафеләрә мүнасибәтдә дүшүнҹә вә әмәл бирлији нәзәрдә тутулур. Бу ҝүн буну даһа чох милли бирлик кими ифадә едирләр.
İстәнилән бир һалда вәһдәт дини ҹәмијјәтин тәрәггисиндә дахили вә хариҹи тәсирләрә маликдир. Сејјид Ҹәмаләддин Әсәдабадинин дөврүндән Имам Хомејнијә (р) гәдәр вәһдәт сөзүнүн чешидли мәналары олуб. Һазыркы мәгаләдә биз вәһдәт барәдә Имам Хомејнинин (р) дүшүнҹәләрини нәзәрдән кечирәҹәјик. Истәр өлкә дахилиндә, истәр хариҹдә вәһдәт нә демәкдир? Имам Хомејни (р) Ислам Ингилабындан өнҹә вә сонра мүсәлманларын диггәтини Исламын мәнафеләринә јөнәлтмәјә ҹәһд ҝөстәриб. Өнҹә Гуранда вәһдәт мөвзусуна нәзәр салмаг лазым ҝәлир. Али-Имран сурәсинин 103-ҹү ајәсиндә “Вәтәсиму” сөзү илә растлашырыг. Ајәдә бујурулур ки, һамылыгла Аллаһын ипинә јапышын вә парчаланмајын. Аллаһын сизә вердији немәтләри хатырлајын. Сиз дүшмән икән О сизин гәлбләринизи бирләшдирди, Онун немәти сајәсиндә гардаш олдунуз. Сиз оддан олан бир учурумун кәнарында икән о сизи хилас етди ... Маидә сурәсинин 2-ҹи ајәсиндә “Тәавәну” сөзү илә растлашырыг. Ајәдә бујурулур ки, јахшылыг етмәкдә, пис ишләрдән чәкинмәкдә әлбир олун, ҝүнаһ ишләрдә дүшмәнчиликдә бир-биринизә көмәк ҝөстәрмәјин ... Башга ајәләрдә халг арасында ислаһ, мүсәлманлар арасында ислаһ, ваһид үммәт, орта үммәт, һизбуллаһ, Аллаһ рәнҝи, гардашлыг кими ифадәләрлә инсанлар вәһдәтә дәвәт олунур. Гуран нәзәринҹә вәһдәт меһвәри төвһид, ондан сонра Ислам динидир. Гурани-Кәрим Пејғәмбәри (с) китаб әһлинин ҝөрүшүнә ҝөндәрир ки, онлары төвһидә дәвәт етсин. Һүҹурат сурәсинин 11-ҹи ајәсиндә Пејғәмбәрә (с) ҝөстәриш верилир ки, китаб әһлиндән мүштәрәк сөз әтрафында бирләшмәји, Аллаһдан гејрисинә пәрәстиш етмәмәји, бир-бирләрини рәбб чағырмамаларыны истәсин. Ајәдә вурғуланыр ки, әҝәр үз чевирсәләр дејин ки, биз һагг гаршысында тәслим оланларыг.
Ајәдә ҝөрүндүјү кими иттифагын сәрһәди төвһиддир. Мүшрикләр вә кафирләр гејри-төвһид меһвәриндә һәрәкәт едир. Онлар дини вәһдәтдә гәбул олунмајаҹаг. Вәһдәт меһвәринин ајдынлашдырылмасы илә бағлы башга ајәләр дә вар. Аллаһын Рәсулуна, әмр саһибләринә итаәт дә шәрт кими ҝөстәрилир. Әҝәр ајәләрин тәфсиринә нәзәр салсаг һәгиги вәһдәт һаггында Али-Имран сурәсиндәки ајәнин бујуруғуну јада сала биләрик: “Аллаһын ипинә мөһкәм сарылын вә парчаланмајын.” Бу ајәдә мүсәлманлардан истәнилир ки, дүнјадан Ислам дининдә ҝетсинләр. Рисаләтсиз, пејғәмбәрсиз төвһид бу бахымдан мәгбул дејил.
Һәзрәт Әли (ә) пејғәмбәрдән сонра хилафәт јолу илә разы олмаса да даһа мүһүм мәнафеләри нәзәрә алараг мүхалифәтчилик ҝөстәрмирди. Һәзрәтин сөзләри бу бахымдан чох ибарәтамиздир. Ајдын олур ки, Ислам вәһдәти олдугҹа мүһүмдүр, һәтта Һәзрәт Әли (ә) бу вәһдәтә хатир разылашмадығы бәзи мәсәләләрә ҝөз јумур.
Әслиндә белә бир вәһдәт коалисијадыр. Вәһдәтә наил олмаг үчүн бәзән һаггын мүхалиф тәрәфин гәбул етдији һәди илә барышмаг лазым ҝәлир. Һәзрәт Әлинин (ә) бир хүтбәләриндә мәналы сүкутла растлашырыг. Һәзрәт өз сөһбәтләриндә мүәјјән мәсәләләрлә бағлы сусур вә бу сүкут онун үчүн өз тәбиринҹә десәк боғазда галмыш сүмүк, ҝөздә тикан кимидир. Бу ағрылара дөзмәкдә јеҝанә мәгсәд мүсәлманларын вәһдәтини, Ислам динини јашатмагдыр. Һәзрәт Әли (ә) өз һакимијјәтинин әввәлләриндәки хүтбәләрдән бириндә бујурур: “Анд олсун Аллаһа, әҝәр мүсәлманлар арасында ихтилаф вә парчаланмадан горхмасајдым, әҝәр күфрүн гајыдышындан еһтијатланмасајдым, динин арадан ҝедәҹәји мәни нараһат етмәсәјди, башга бир мөвге тутардым.”
Гуран ајәләри, пејғәмбәр вә мәсум имамларын бујуруглары вә һәјат јолундан ајдын олур ки, Ислам низамынын горунмасы, үммәтин мәнафеләринин һифзи шәхси вә груп мәнафеләриндән өнәмлидир. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) вә мәсумлар шәхси һагларындан кечибләр ки, ҹәмијјәтдә тәфригә јаранмасын, үммәтин мәнафеләри һифз олсун.
Имам Хомејни (р) вәһдәтә неҹә бахыр? Ислам мәзһәбләри арасында олан фикир ајрылыглары ихтилаф үчүн ҹидди сәбәб ола биләр. Бу саһәдә вәһдәт јаратмаг мәгсәди илә ики истигамәтдә тәлаш ҝөстәрилир. Бир груп Ислам мәзһәбләри арасында јахынлашма мәгсәди илә ајаға галхды, шиә елм һөвзәләри илә мәшһур сүнни елм мәркәзи олан Әл-Әзһәр университети арасында әлагә јаратмаға чалышды. Башга бир груп мәзһәби ихтилафлары бир кәнара гојараг мүсәлманларын дүнјадакы мүштәрәк мәнафеләри әсасында сијаси бирлик јаратмаг истигамәтиндә аддым атдылар.
Дүшүнҹә бахымындан вәһдәт јаратмаг истәјәнләр арасында аз бир гисм мүвәффәгијјәт газана билди. Онлардан бири Ајәтуллаһ-Үзма Бруҹерди иди. Тәәссүф ки, тәәссүбкеш фәрдләрин манечилији сәбәбиндән, ејни заманда мәзһәбләрин јахынлашмасындан гыҹыгланан режимләрин манечиликләри сәбәбиндән дүшүнҹәдә вәһдәт һәрәкаты сон мәгсәдә чата билмәди. Вәһдәт мөвзусу Иран Ислам Ингилабы илә ҝүндәмә ҝәлән мөвзу дејил. Иран Ислам Ингилабындан әввәлләр бу мөвзу актуал олуб, ҝениш дүнја ҝөрүшүнә малик алимләр бу истигамәтдә фәалијјәт ҝөстәрибләр.
Имам Хомејни (р) Сәһифеји-Нурда јазыр: “Биз гәләбә рәмзи олан вәһдәти-кәлмә вә Гурана истинады горумалыјыг. Һамымыз бирликдә ирәли ҝетмәли, Ислам Ҹүмһуријјәтини Иранда мөһкәмләтмәлијик.” Имам Ислам Ингилабынын гәләбәсиндән сонра бујурур: “Әҝәр биз вәһдәти-кәлмә вә һәр шејин топландығы исламијјәти һифз едә билсәк сона гәдәр галибик. Әҝәр Аллаһ еләмәмиш, билмәдән сәһв аддым атылса вә ја биз сүстләшсәк, галиб ҝәлдијимиздән архајынлашыб фәаллығы дајандырсаг пис бир сонлуға чатаҹағымыздан горхурам. Мөһкәм дајансаг, милли гүдрәт олан гүдрәти һифз етсәк, вәһдәти-кәлмәни горусаг галиб ҝәләҹәјик.” Имам Хомејни (р) Ислам вә вәһдәти мүсәлманларын өз һәјатынын давам етдирмәси үчүн зәмин сајараг бујурур: “Әҝәр мүсәлманлар илкин Ислам дөврүндәки әзәмәти јенидән әлдә етсәләр, Ислам вә вәһдәти-кәлмә сәһнәјә гајытса, бу иттифаг фөвгәладә бир гүдрәт вә шүҹаәт әрсәјә ҝәтирәр.”
İмам Хомејнинин (р) нәзәринҹә сијаси һәрәкат дини бир вәзифәдир. Бу бахымдан сијасәтдә иштирак, мәсәлән сечкиләрә гатылмаг, аксијаларда вә јүрүшләрдә иштирак етмәк сијаси дүшүнҹә бахымындан халгын һүгугу сајылан јолда аддым атмаг имамын нәзәринҹә вәзифәдир. Имам вәһдәтә биҝанәлик вә она диггәт ҝөстәрилмәмәсини кәбирә ҝүнаһ һесаб едәрәк бујурур: “Истәнилән бир заманда белә бир вәзијјәт јаранса бу ҝүнаһ сајылыр. Бу ҝүн вәһдәтин зәифләдилмәси чох бөјүк ҝүнаһдыр.”
Вәһдәт зәрурәти бир чох мәгамларда хүсуси бир шәраит јарадырды вә Имам өз бахышларына мүнасиб олмајан, амма үммәтин мәнафејинә мүнасиб олан аддымы гәбул едирди. Мәгсәд тәфригәләрдән чәкинмәк, вәһдәти горумаг иди. Имам бујурурду: “Биз нәфсимизин гаршысыны мүтләг шәкилдә ала билмәрик. Белә бир ҝүҹүмүз јохдур. Амма буну изһар етмәјин гаршысы алмаг ҝүҹүмүз вар. Бир шәхсә гаршы мүхалификсә, ону гәлбән гәбул етмириксә бу мүнасибәти дәјишмәк ҝүҹүндә дејилик. Амма һәмин мүнасибәти билдирмәмәк ҝүҹүмүз вар вә буну етмәлијик.”
İмамын нәзәриндә вәһдәтин сәрһәдләри һара гәдәр иди? Имам вәһдәти чох ҝениш мәнада гәбул едирди. Һәм милләт, һәм дә үммәт арасында вәһдәтә диггәтли иди. Ингилабын гәләбәсиндән өнҹә имам өлкә дахилиндә вәһдәтә хүсуси диггәт ајырырды. Дахили гүввәләр арасында вәһдәтин јаранмасы үчүн чалышыр, зәрури аддымлары атырды. Имам елә бир шәхсијјәтә малик иди ки, өлкәдәки ики ҹинаһ, руһаниләр вә университет әһли ону гәбул едирди. Имам һөвзә илә университет арасында ихтилаф тәһлүкәсини баша дүшүр вә буна мане олмаға чалышырды. Имам бујурурду: “Биз узун илләр чалышмышыг ки, университети руһаниләрә, һөвзәјә, мәдәрәсәләрә јахынлашдыраг. Биз базары, тиҹарәт әһлини һәм һөвзә, һәм дә университетә јахынлашдырмышыг. Бу ајры-ајры ҹәбһәләрин јахынлашмасы һәмишә диггәт мәркәзиндә олуб. Чалышмышыг ки, бу зүмрәләр арасында вәһдәти-кәлмә, бирлик олсун.”
Сонра имам һөвзә вә университетдәки ихтисаслары јада салыр, бир групу дини, диҝәрини өлкәнин идарәчилији, игтисадијјат саһәсиндә мүтәхәссис кими танытдырыр. Һәр ики зүмрәнин өлкәнин ҝәләҹәјиндә мүһүм рол ојнајаҹағыны билдирир. Имам Ислам Ингилабынын нәтиҹәләрини тәһлил едәркән бујурур: “Ингилабын нәтиҹәси тәкҹә зијалыларла руһаниләрин вәһдәти олса белә бу чох мүнасибдир.” Имамын нәзәринҹә һөвзә илә университет бир-бирини тәкмилләшдирән саһәләрдир. Бу мәгсәдлә бујурур: “Бу ики мәркәз бир пак ағаҹын ики будағы кимидир. Әҝәр һәр кәс өз мәсулијјәтини һисс едәрәк әл-әлә версә, Халиг вә мәхлугун хидмәтиндә дајанса, милләти мәнәви вә мадди ҹәһәтдән камала чатдырар, өлкәнин мүстәгиллик вә азадлығыны горујарлар.”
İранда Ислам Ингилабынын гәләбәсиндән сонра дахилдә ихтилаф зәмини ҝүҹләнди. Һәтта ингилаби гүввәләр арасында мүәјјән ниҝаранчылыглар јаранды. Имам дәфәләрлә ингилаби гүввәләр арасында вәһдәтин зәрурәтини вурғулајараг онлары ваһид јумруг кими бирләшмәјә чағырырды. Бу гүввәләрин парчаланмасыны мүһарибәдән мәғлубијјәт кими дәјәрләндирирди. Иран чохмилләтли бир өлкәдир. Белә бир шәраитдә дүшмән гүввәләри фитнәкарлыг едир, милләтарасы мүнасибәтләри гызышдырырлар. Ингилабдан сонракы дөврдә ихтилаф зәминәси олан истәнилән бир саһәдә фәалијјәт вар иди. Имам өз тәблиғатыны милләт арасында бирлијә јөнәлтмишди. Бүтүн халгы исламијјәтдә бирләшдирмәјә чалышырды.
Имам ингилабын гәләбәсиндән сонра дөвләтлә милләт арасында вәһдәт мөвзусуну нәзарәтдә сахлајырды. Ајры-ајры дөвләт гурумлары арасында рабитәләрин мөһкәмлији, өлкә әразисиндә ајры-ајры тајфларын мүнасибәтләринин тәнзимләнмәси имамын нәзарәти алтында иди. Имамын ән бөјүк арзуларындан бири дүнја мүсәлманлары, әзилмиш халгларын вәһдәтинә наил олмаг иди. Имам ингилабдан сонра да бу мөвзу үзәриндә ҹиддијјәтлә дајанмышды.
İмамын әксәр бәјанат вә мәктубларында милләт вә үммәтә үнванланмыш бир чағырыш вар. Бу чағырыш Исраил әлејһинә, гәсбкар режим әлејһинә, мәзлум Фәләстин халгынын азадлығы јолунда бирләшмәкдән ибарәт иди. Мараглыдыр ки, имам тәкҹә Ислам Републикасы гуруландан сонра Исраилә гаршы чыхмајыб. Шәмси 1342-ҹ илдә, јәни ингилабдан 15 ил өнҹә имам гәсбкар режимин дүнја үчүн, мүсәлманлар үчүн тәһлүкәсиндән данышырды. Бир заман шаһ режими дөврүндә сионизмин муздурлары Иранда иш башында иди. Шаһын САВАК адланан кәшфијјат, ҹасуслуг шәбәкәси сионист мүтәхәссисләрин тәлиматы илә ишләјирдиләр. Иран дөвләтчилијиндә сионистләрин нүфузу бөјүк иди. Имам Ирагда сүрҝүндә олдуғу заман бөјүк шүҹаәтлә Исраилә гаршы чыхышлар едирди. “Мәним мәгсәдим Гуран вә руһанијјәтдир ... Биз сонистләрлә мүбаризәдә тәһгир олунмалы, һәбсә дүшмәли, едам едилмәли, дүшмәнләрә етираз јолунда гурбан ҝетмәлијик. Мән бир мәсулијјәт һисс едәрәк дүнја мүсәлманларына Гуран вә Исламын тәһлүкәјә дүшмәси илә бағлы хәбәрдарлыг едирәм. Мүсәлманларын мүстәгиллији, игтисадијјаты тәһлүкә алтындадыр.” Имам сионист ҹинајәткарлара гаршы чыхдығы үчүн һәбсә алыныр, сүрҝүнә ҝөндәрилир, амма мөвгејини дәјишмир. О башга бир мәгамда бујурур: “Мән ијирми илә јахындыр ки, бејнәлхалг сионизмин тәһлүкәләриндән данышырам. Онларын бу ҝүн дә дүнјанын азад ингилаблары, Иран Ислам Ингилабына гаршы тәһлүкәсини кечмишдәкиндән аз ҝөрмүрәм. Бу ган ичән зәлиләр мүхтәлиф үсулларла дүнјанын әзилән халгларынын гијамына гаршы дајаныблар. Дүнјанын азад халглары бу тәһлүкәли фитнәкарлыглара гаршы шүҹаәтлә етираз билдирмәлидирләр.” Диҝәр тәрәфдән имам мүбарәк рамазан ајынын сон ҹүмә ҝүнүнү Гүдс ҝүнү елан едәрәк, бүтүн дүнја мүсәлманларыны Фәләстин халгы илә һәмрәјлијә чағырыр.
Ислам үммәти арасында мүмкүн вәһдәти үч гисмә ајырмаг олар. Бунлардан бири мүтләг вәһдәтдир. Мүтләг вәһдәт дедикдә бүтүн әгидәләрдә бирлик, ваһид бахыш нәзәрдә тутулур. Белә бир вәһдәт истәји мөвҹуд вәзијјәти нәзәрә алдыгда гејри-мүмкүн ҝөрүнүр. Ајры-ајры мәзһәбләр арасында ваһид әгидәнин гәбул етдирилмәси инандырыҹы дејил. Хүсуси илә, хүсуси зөвгә малик олан мүтәфәккирләр арасындакы бахыш фәргләрини арадан галдырмаг демәк олар ки, мүмкүнсүз бир ишдир.
Вәһдәтин башга бир шәкли Ислам үммәти үчүн бөјүк зәрбә олаҹаг тәһлүкәләри арадан галдырмаг үчүн мүштәрәк нөгтәләрдә иттифага ҝәлмәкдән ибарәтдир. Буна вәһдәти-мәсләһәти дејирләр. Бәзән Ислам ҹәмијјәтләри үчүн ихтилаф тәһлүкәләри јараныр. Бу тәһлүкәләр о гәдәр ҝүҹлү ола биләр ки, үммәтә бөјүк зәрбә вурсун. Бу заман мәзһәбләр вә фиргәләр ихтилаф јарадан мәсәләләрә ҝөз јуммагла үммәтин мәсләһәтинә хатир әл-әлә верир, сүлһә ҝәлирләр. Әслинә галса бу ҝүн Ислам мәзһәбләри арасында олан фикир ајрылыгларыны үммәтин мәсләһәтинә хатир нәзәрә алмамаг мүмкүнсүздүр. Мәзһәбләр арасында елә фикир ајрылыглары вар ки, бунлар сырф мәзһәб етигадлары илә бағлыдыр вә онлары арадан галдырмаг истәји јерсиздир.
Вәһдәтин үчүнҹү нөвү шәхси бахыш вә әгидәләри кәнара гојмагла, мүштәрәк нөгтәләрдә бирләшмәк, мәһз бу нөгтәләр үзрә бирликдә һәрәкәт етмәкдир. Буна вәһдәти-мәгул дејирләр. Бу вәһдәтә чатмаг үчүн мүтәфәккирләрин, бөјүк дини шәхсијјәтләрин тәлаш ҝөстәрмәси зәруридир. Бу вәһдәтә чатмаг үчүн тәәссүбү кәнара гојмаг, Ислам үммәтинин үмуми фајдалары истигамәтиндә һәрәкәт етмәк лазымдыр. Неҹә ки, белә бир вәһдәт сајәсиндә Мәһәммәд ибн Тархан Фараби, Ибн Сина, Ибн Рүшд, Әбу Рејһан Бируни, Һәсән ибн Һејсәм, Мәһәммәд ибн Зәкәријја, Ҹәлаләддин Мәһәммәд Мөвләви, Мир-Дамад, Сәдрүл-Мүтәәллиһин вә башга бу кими мүтәфәккирләр тәрбијә олунду. Бу инсанлар ајры-ајры мәзһәбләрә мәнсуб олсалар да бүтүн үммәт вә бәшәријјәтин фајдаланаҹағы фәалијјәтләр ортаја гојдулар. Јада салмалыјыг ки, Ислам үммәти тәкҹә шиә вә сүннүләрдән ибарәт дејил. Бу бөјүк диндә онларла мәзһәб вар. Диҝәр тәрәфдән, Ислам тарихинә бахсаг бу вахта гәдәр һеч бир мүтәфәккир диҝәр мүтәфәккири тәкфир етмәјиб.
Гејд едәк ки, бәзиләри дә вәһдәтин идеоложи бир һадисә олдуғуну дүшүнүрләр. Вәһдәти идеоложи вәһдәт, стратежи вәһдәт, тактики вәһдәтә бөлүрләр. Идеоложи вәһдәт дејәндә бүтүн әгидәләрин ваһид бахышы нәзәрдә тутулур. Белә вәһдәт адәтән марксист мәктәбинә бәнзәр иҹтимаи мәктәбләрдә өзүнү ҝөстәрир. Коммунист режими белә бир вәһдәтин үзәриндә ишләјирди. Стратежи вәһдәт әгидә үзәриндә вәһдәт дејил. Бу вәһдәт әсасән һәрәкәт үсулуна аиддир. Тактики вәһдәт исә ајры-ајры проблемләрин һәллиндә ејни шәкилдә һәрәкәт етмәкдир. Мүштәрәк дүшмәни олан инсанлар нә гәдәр ки, о дүшмәни мәһв етмәјиб бу сајағы вәһдәтдән бәһрәләнирләр.
Бәс Имам Хомејнинин (р) нәзәрдә тутдуғу вәһдәт һансы вәһдәт иди? Ону јухарыда нәзәрдән кечирдијимиз һансы вәһдәтә аид етмәк олар? Имамын сөзләриндән ајдын олур ки, имам сијаси бахышларда, идеоложи јанашмаларда вәһдәти нәзәрдә тутуб. О бујурур: “Исламын бөјүк фәгиһләринин китабларында ихтилафлы мөвзулар, сөзләр кифајәт гәдәрдир. Һәрб, мәдәнијјәт, сијасәт, игтисадијјат, ибадәтлә бағлы мәсәләләрдә фәргли фитваларла растлашырыг. Ислам һөкумәтиндә иҹтиһад гапысы һәмишә ачыг олмалыдыр. Ингилабын тәбиәти тәләб едир ки, һәтта бир-биринә мүхалиф фигһи бахышлар азад шәкилдә бәјан едилсин. Кимсә бунун гаршысыны ала билмәз.” Ајдын олур ки, имам бахыш фәргини нәинки тәбии сајыр, һәтта онун гаршысынын алынмасына гаршы чыхыр. Бәзән имамын тактики вәһдәтә бәнзәр бујуруглары онун вәһдәт барәдә консепсијасыны там әһатә етмир. Имамын даһа чох нәзәрдә тутдуғу стратежи вәһдәт вә ја вәһдәти-мәгулдур. Сүннә әһли илә вәһдәтдән сөз дүшәндә Имам бујурур ки, мәгсәд әгидәләрдә мүтләг вәһдәт дејил. Сүннә әһли илә вәһдәт үсул вә әмәлдә мүштәрәк нөгтәләрдә вәһдәтдир. Имам һәҹҹ әмәлләриндә шиәләрә сүннүләрлә јанашы дајаныб ҹамаат намазы гылмаг ҝөстәриши верир. Бунун сәбәбини сорушанда бујурур ки, әсас мәсәлә һакимијјәти, ҹәмијјәти дүзҝүн танымагдыр. Һакимијјәт вә ҹәмијјәти дүзҝүн танымагла мүсәлманларын хејринә програмлашдырма апармаг олар. Амам заһирдә, әмәлдә вәһдәт зәруридир. Имам белә дүшүнүрдү.
İмам ихтилафлары әгидә ихтилафлары вә сијаси ихтилафлар олмагла ики група бөлүрдү. Сијаси ихтилафлар үзәриндә ишләјирди. Әгидә ихтилафлары үммәт арасында ихтилаф сәбәби сајылмыр. Һәр мәзһәбин өз әгидәси вар вә бу әгидәләри јахынлашдырмаг инандырыҹы ҝөрүнмүр. Беләҹә, имамын вәһдәтлә бағлы бахышларыны арашдыранда стратежи вәһдәт вә мәгул вәһдәти нәзәрдә тутмаг лазымдыр. Имамын вәһдәтлә бағлы дүшүнҹәләринә садәҹә сөз кими бахмаг олмаз. Имам вәһдәтә Ислам үммәтинин һәјатвериҹи амили кими бахырды. Ингилабдан әввәл вә ингилабдан сонра бу принсип үзәриндә дајаныр, үммәтин бирлијинә чалышырды. Әҝәр өлкә дахилиндә сијаси партијаларын бирлијини истәјирдисә, өлкә хариҹиндә Ислам өлкәләринин бирлији үчүн чалышырды. Мәлум мәсәләдир ки, истәр өлкә дахилиндә, истәр өлкә хариҹиндә ајры-ајры гүввәләрин мүштәрәк мәгсәдләри вар. Ортаја гојулан ҹидди суаллардан бири бу иди ки, әҝәр Ислам үммәти бирләшмәсә Исраиллә мүбаризә апармаг мүмкүндүрмү? Тәкҹә бу суалын ҹавабы сүбута јетирир ки, ајры-ајры мүсәлман дөвләтләр вә милләтләр әл-әлә вермәдән мүштәрәк дүшмәни зәрәрсизләшдирә билмәз.
Vilayet.nur-az.com
