Доктор Әлириза Гаиминија илә сөһбәт
70-ҹи илләрин орталарындан башлајараг идеоложи сферада ҝүндәмдә јер алмыш мөвзулардан бири плүрализм (плјурализм) олуб. Бәзиләри јанлыш олараг плүрализми дини дөзүмлүлүк кими мәналандырыблар. Плүрализмин вәтәни сајылан гәрбдә мүнасибәтләрә өтәри нәзәр салдыгда бунун әксини мүшаһидә едирик. Ҹәнаб Рәһбәр дә ҝөрүшләрдән бириндә бу мөвзуја ишарә едәрәк бујурду: “Иран дахилиндә плүрализм шәкк вә тәрәддүд, әгидә әсасларына шүбһә, динә лагејдлик јајыр. Дејирләр әгидәләриниздән ваз кечин, толерант олун. Амма бу Иран ҹәмијјәтиндә, Ислам ҹәмијјәтләриндә беләдир. Елә ки сөһбәт Америка, Гәрб дәјәри адландырдыглары мөвзу үзәринә ҝәлир, диалога јер галмыр. Ејниләшдирмә, глобаллашдырма елә тохунулмаз етигадлардандыр ки, дүнја буна зәррәҹә етираз едә билмәз. Етираз едилсә, диктатор сифәтләрини ҝөстәрирләр... ” Бу мөвзуда Ислам Мәдәнијјәти вә Дүшүнҹәси Арашдырма Институнун елми шура үзвү, “Зеһн” журналынын баш редактору һөҹҹәтүлислам доктор Әлириза Гаиминија илә сөһбәти тәгдим едирик. (кһаменеи.ир)
Суал: Өтән онилликләрдә шаһид олдуг ки, елми чеврәләрдә вә јајым шәбәкәләриндә дини плүрализмдән данышылыр. Дини плүрализмин мәфһуму барәдә хүласә шәкилдә нә демәк олар?
Доктор Әлириза Гаиминија: Дини плүрализм дедикдә бүтүн динләри вә ја бир диндәки фиргәләри гануни танымаг нәзәрдә тутулур. Демәк, плүрализм диндахили вә динләрарасы ола биләр. Плүрализм өзү дә фәргли мәналарда гәбул едилир. Бүтүн дин вә фиргәләри һагг сајан, бүтүн дин вә фиргә ардыҹылларынын гуртулушуна инандыран плүрализм вар. Демәк, ики нөв плүрализмлә гаршы-гаршыјајыг: бүтүн динләри һагг сајан вә бүтүн дин ардыҹылларынын гуртулушуну вәд едән плүрализм.
Суал: Гәрб вә Иранда бу идејанын гајнағы нә олуб?
Доктор Әлириза Гаиминија: Шәмси 80-ҹи илләрдән (14 ил өнҹә) Иранда дини плүрализм ҝүндәмә ҝәлиб. Гәрбдә исә даһа нечә онил өнҹә философ Ҹон Һик (1922-2012) кими танынмыш алимләр бу идејаны ортаја гојуб. Мәгсәдләри ҹәмијјәтдәки иҹтимаи-сијаси зиддијјәтләри арадан галдырмаг олуб. Бу зүмрәдән оланлар плүрализм васитәсилә мүхтәлиф динә мәнсуб топлумлар арасында консенсуса ҹәһд ҝөстәриб. Буна ҝөрә дә гәрбдә фәлсәфә, епистемолоҝија кими елмләри плүрализмә ујғун шәкилдә әсасландырмаға чалышдылар. Бир мәтнин фәргли охунушунун мүмкүнлүјү нәзәријјәси бу гәбилдәндир.
Амма Иранда иҹтимаи-сијаси шәраит фәргли, хүсусилә дини үсул-идарә һаким олдуғундан адәтән мүхалифләр дини плүрализмә мараг ҝөстәрдиләр. Онлар плүрализмә истинадән, динин сијасәтдән ајры олмасыны сүбута јетирмәјә чалышдылар. Онлары нараһат едән сијаси мараг иди. Гәрбдә исә әсас проблем иҹтимаи јөнлүдүр. Гәрбдә дини мүнагишә зәмининдә иткиләр чох олуб. Бәли, Гәрб плүрализм васитәсилә өз проблемини һәлл етмәк истәдији һалда Иранда сијаси мәгсәдлә плүрализмә сарылдылар. Бу ишдә һәтта дини мәтнләрә, бөјүк шаирләрин әсәрләринә истинад етдиләр.
Суал: Плүрализм тәрәфдарлары бу бахышы неҹә әсасландырырлар?
Доктор Әлириза Гаиминија: Әҝәр Гәрб плүрализми барәдә данышсам чох ҝениш данышмалыјам. Она ҝөрә дә Иранда плүрализм чәрчивәсиндә кифајәтләнмәли олаҹағам. Иранда плүрализм тәрәфдарлары дини әсаслары дини тәҹрүбә кими нәзәрдә тутдулар. Дедиләр ки, дини әсаслар дини һиссләрдән ибарәтдир вә бу һәр диндә вар, тәкҹә Ислама аид дејил. Нөвбәти нөгтә дәркетмәдә фәргләр иди. Дедиләр ки, инсанлар фәрли дәрк едир, Гуран вә сүннәни һәрә бир шәкилдә анлаја биләр. Иддиалары бу иди ки, илаһи һәгигәтләрин фәргли дәрк олунмасы мәгбулдур. Јәни ејни һәгигәтин ики формада дәрк олунмасы нормалдыр вә илаһи һәгигәти там шәкилдә дәрк етмәк мүмкүнсүздүр. Плүрализм тәрәфдарлары иддиа едирләр ки, динләр ејни илаһи һәгигәтин фәргли тәсвирләридир. Илаһи һәгигәти камил дәрк етмәк олмаз вә һәр шәкилдә дәрк олунмуш дин мөтәбәрдир. Башга бир нөгтә кими дәјәр әсасына баха биләрик. Плүрализм тәрәфдарлары дејирләр ки, ҹәмијјәтимиздә фәргли дәјәрләр вар вә бир дәјәри о бириндән үстүн саја билмәрик. Әхлаг вә дәјәрләрин чохлуғундан дин чохлуғу гәнаәтинә ҝәлирләр. Чүнки динләр бир нөв сон дәјәрләри ачыглајыр. Сонра өз мөвгеләрини Гуран ајәләри, Ислам тәлимләри илә әсасландырмаға ҹәһд ҝөстәрдиләр. Иҹтиһадда фәрлилијә истинад етдиләр. “Диндә мәҹбуријјәт јохдур” ајәсини шүара чевирдиләр. Јәни азадсыныз, истәдијиниз дини сечин!! Бунлар плүрализмин Ирандакы гајнагларыдыр.
Суал: Ислам плүрализми гәбул едирми?
Доктор Әлириза Гаиминија: Дини плүрализмин нисбиликдән гачмаға јолу јохдур. Дәјәрләрдә, әхлагда, идракда нисбичилик дини плүрализмин маһијјәтиндәдир. Тәбии ки, дин мүтләг һәгигәт үзәриндә гурулдуғундан нисбилији гәбул едә билмәрик. Һәр бир дин мүтләг һәгигәтин ифадәсидир. Амма бүтүн динләр төвһид үзәриндәдир. Һәм төвһид, һәм дә үч үгнум һәгигәт ола билмәз. Һәгигәт бирдир. Исламда дәјәрләр, әхлаг нисби, дәјишән дејил. Бу әсасла, нисбилијә дајандығы үчүн дини плүрализм гејри-мәгбулдур...
Vilayet.nur-az.com
