Шрифт өлчүсү:

05 Октјабр 2014

Тәвәккүлүн инсан һәјатындакы әһәмијјәтли ролуну, тәвәккүл һаггында јанлыш фикирләрин ортаја чыхдығыны нәзәрә алараг, бу барәдә сөз ачмағы лазым билирик.
Тәвәккүл “вәкаләт” сөзүндән ҝөтүрүлмүшдүр. Ислам енсиклопедијасында тәвәккүл, инсанын Аллаһы өзүнә ҝүвәнҹли бир арха гәрар вермәсинә дејилир. Јәни инсан Аллаһы вәкил тутараг бүтүн ишләрини Она тапшырыр. Рәвајәтләрин бириндә ҝөстәрилир ки, Пејғәмбәр (с) Ҹәбрајылдан (ә) Аллаһа тәвәккүл барәсиндә сорушду. Ҹәбрајыл (ә) ҹавабында деди: “Тәвәккүл, инсанын јарадылмышын она бир зијан вә хејир јетирмәмәсинә, бир шеј бағышлајыб, ондан бир шеј алмамасына олан елмидир. Һәмчинин, тәвәккүл инсанын хәлгдән (јарадылмышдан) мәјус олуб әлини үзмәсидир. Елә ки, бәндә буну дәрк етди, Аллаһдан гејриси үчүн иш ҝөрмәз, Ондан гејрисинә бел бағламаз, ондан өзҝәсинә әл ачмаз. Бу Аллаһа тәвәккүлүн мәнасыдыр.” (“Биһар”, ҹ. 17, с. 138.)
Гурани-кәримдә тәвәккүл һаггында чохлу ајәләр мөвҹуддур ки, о ҹүмләдән, бу ајәни мисал ҝөстәрмәк олар:
“...Ҝәрәк мөминләр (һәр ишдә) Аллаһа тәвәккүл етсинләр!” (“Али-Имран”, 122.)
Бу ајәдә Аллаһ тәвәккүлү иманын ајрылмаз бир һиссәси кими тәгдим едир.
İнсан мүсбәт нәтиҹәләр әлдә етсин дејә, дүнјәви ишләриндә өзүнә вәкил сечдији кими, әксәр ишләрини онун ихтијарына вердији кими, јахшы оларды бир Аллаһ бәндәси олараг бүтүн ишләриндә Аллаһа архаланыб, өз ишинә Ону вәкил тутарды. Бунунла о, ону сыхан, дарыхдыран әксәр изтираблардан јаха гуртармыш оларды. Башга сөзлә десәк, өз еһтијаҹларыны тәмин етмәк истәјән кәсин гаршысында үч јол вардыр:
1.Өз ҝүҹүнә етимад етмәк;
2. Башгаларына ҝүвәнмәк, онларын көмәјинә ҝөз дикмәк;
3.Аллаһа архаланыб, Ондан гејрисинин көмәјинә ҝөз јуммаг.
Бурада инсанын Аллаһа тәвәккүлү, Аллаһын рүбубијјәтини дәрк етмәсиндән гајнагланыр. Чүнки, инсан Аллаһы там ихтијар саһиби олараг таныјарса, артыг башгасынын гапысына ҝетмәјә, Аллаһдан гејрисинә әл ачмаға еһтијаҹ ҝөрмүр. Һәзрәт Әли (ә) дуаларынын бириндә дејир: “Илаһи! Сән достларына башгаларындан даһа јахынсан. Сәнә тәвәккүл едәнләрин ишләрини јолуна гојмаг үчүн онларын өзүндән даһа чох һүзура маликсән. Онларын сирләриндән хәбәрдарсан, фикирләриндән кечәнләрә аҝаһсан, бахышларынын һүдудларыны билирсән.”
Давамында бујурур: “Достларынын гәлбләриндә ҝәздирдикләри сирләри сәнин јанында ашкардыр, Сәни ҝөрмәк һәсрәти илә гәлбләри гандыр. Әҝәр тәнһалыг онлары сыхса, дәһшәтә ҝәлсәләр, Сәни јад етмәклә тәскинлик тапар, мүсибәтләрә туш ҝәлсәләр сәнә пәнаһ ҝәтирәр, дәрҝаһына үз тутарлар. Онлар билирләр ки, бүтүн ишләрин ихтијары Сәнин әлиндәдир.” (“Нәһҹүл-бәлағә”, хүтбә-218, с. 719.)
İмам Багир (ә) Аллаһа тәвәккүл етмәјин фајдасы һаггында бујурур: “Аллаһа тәвәккүл едән кәс мәғлуб олмаз, Она пәнаһ апаран шәхс јенилмәз.” (“Мүстәдрәкүл-вәсаил”, ҹ. 11, сәһ. 217.)
Аллаһа иман вә тәвәккүл әксәр пејғәмбәрләрин дәвәтинин сәрлөвһәсиндә јер алмышдыр. Бу үздән Аллаһа иманын нишанәләриндән бири Она тәвәккүл етмәкдир.
Тәвәккүл хариҹи рәфтар олмајыб гәлби ишләрдән һесаб олунур. Буна ҝөрә дә тәвәккүлү ишдән-ҝүҹдән әл чәкиб тәнһалыға гапылмаг, сәһәрдән ахшама кими ибадәт едәҹәјим тәгдирдә Аллаһ да мәним рузими јетирәҹәк дејиб ишдән бојун гачырмаг кими баша дүшмәмәлијик. Шүбһәсиз бу фикир көкүндән јанлышдыр. Бу јолу тутуб ҝедәнләр сәһв истигамәтдә һәрәкәт едирләр. Рәвајәтләрин бириндә дејилир: “Пејғәмбәр (с) бир дәстә ҹамааты бекар отуран ҝөрдү. Онлара деди: “Сиз кимсиниз?” Дедиләр: “Биз тәвәккүл едәнләрик.” Һәзрәт (с) ҹавабларында бујурду: “Јох, елә дејил. Сиз башгаларына артыг јүкләрсиниз.” (“Мүстәдрәкүл-вәсаил”, ҹ. 11, с. 217.)
Ислам маарифиндән јетәринҹә хәбәри олмајанлар елә билирләр ки, тәвәккүл мадди имканлардан имтина етмәкдир. Онларын фикринҹә, әҝәр кимсә мадди имканлардан истифадә едирсә, демәли онун Аллаһа тәвәккүлү јохдур. Әслиндә тәвәккүллүн јохлуғу нә мадди немәтләрдән истифадә едән кәслә бағлыдыр, нә дә тәвәккүлә малик олмаг бир кәсин мадди немәтләрдән имтина етмәси илә әлагәдардыр. Елә тәнбәл инсанлар вар ки, “вер јејим, өрт јатым, ҝөзлә ҹаным чыхмасын” дејиб, ҝөзләрини бир тикә чөрәјә дикәрәк јерләриндән тәрпәнмирләр. Беләләринин иш ҝөрмәјә һаллары да олмур. Онлардан сорушанда ки, нијә ишләмирсән, дејирләр: “Биз Аллаһа тәвәккүл едирик. Рузи Онун әлиндәдир, Аллаһ Өзү рузимизи јетирәҹәк!”
Һәгигәтдә бу сөз онларын тәнбәлликләрини пәрдәләјән заһири бир өртүкдүр. Әслиндә онларын Аллаһа тәвәккүлү јохдур, јалан дејирләр. Әлбәттә, тәвәккүлү олан инсанлар да олур.
Гејд етдијимиз кими, тәвәккүл гәлби бир ишдир вә Аллаһа архаланмаг мәнасынадыр. Јәни инсан гәлбиндә Аллаһа архаланыб. Бу бахымдан, ола билсин инсан тәвәккүлүн ән али дәрәҹәсинә чатсын вә ејни һалда Аллаһын бујруғуна әсасланараг мадди немәтләрдән дә истифадә етсин. Мүмкүндүр ки, белә бир кәс һамыдын чох ишләсин, ишә һәр кәсдән даһа ҹидди јанашсын, амма бунунла белә өз ишиндән даһа чох Аллаһа етимад етсин. Үмумијјәтлә Аллаһын тәнбәл, бекар инсандан хошу ҝәлмир. Аллаһ инсана вәзифәси олараг зәһмәт чәкмәји, ишлә мәшғул олмағы бујурмушдур. Чүнки илаһи һикмәт бу дүнјанын ишләринин сәбәбләр силсиләси илә һәрәкәт етмәсини ваҹиб едир. Аллаһы таныјан кәс билир ки, дүнја ишләри илаһи һикмәтин тәләибнә мүвафиг олараг сәбәбләр васитәсилә һәјата кечир. Инсанын тәкамүлү һәмин системин дәркинә бағлыдыр. Мәһз һәмин системин васитәсилә инсан имтаһана чәкилир. Белә олмазса инсан тәкамүлдән галар. Инсанын тәкамүлү бәндәлик вәзифәләринин јеринә јетирилмәси илә мүәјјәнләшир. Бәндәлијин өзү дә инсанлыг әлагәләри илә сәҹијјәләнир. Нәһајәт, инсанлыг әлагәләри дә өз нөвбәсиндә сәбәбләр системиндә дәрҹ едилмишдир.
Беләликлә, инсан тәнһалыға чәкилиб, анҹаг ибадәтлә мәшғул олса вә ҝүндәлик һәјатында бир ишдән јапышмаса, илаһи һикмәтин әксинә әмәл етмишдир. Белә олан сурәтдә, онун Аллаһдан рузи ҝөзләмәси әбәсдир.

Мөвлана демишкән:

Ҝәр тәвәккүл едәҹәксән, иш ҝөр, галх еркән
Əввәл әк, беҹәр, сонра Ҹаббара сөјкән.

Буна ҝөрә дә илаһи һикмәт инсанын өз истәкләринә чатмасы, еһтијаҹларыны тәмин етмәси үчүн Аллаһын хәлг етдији васитәләрдән јарарланмасыны зәрури едир. Әҝәр Аллаһдан гуру хаһиш етмәклә инсанын рузиси јетишсәјди, онда кимсә рузи далынҹа ҝетмәз вә инсанлар имтаһан олунмазды. Дејәндә ки, һәдәфинә чатмаг үчүн Аллаһын гәрар вердији васитәләрдән истифадә ет, бу, о демәк дејил ки, сәнин рузи верәнин торпагдыр, ја ишдир вә ја диҝәр сәбәбләрдир. Бунларын һамысы Аллаһ тәрәфиндән верилмишдир. Рузинин өзү дә Аллаһын әлиндәдир. Сәнин вәзифән сәбәбләрин далынҹа ҝетмәкдир. Бунунла илаһи һәдәфләр дүнја системиндә һәјата кечмиш олур.
Демәли, тәвәккүл едән ишдән, зәһмәтдән јајынмамалыдыр, тәвәккүл етмәјәнләр тәнбәллијә гуршанырлар. Бу ики дәстәнин фәрги, онларын гәлби бағлылыгларындадыр. Тәвәккүл едән, Аллаһа итаәт нијјәтилә Аллаһа сөјкәниб үмид едәрәк иш ҝөрүр, амма әгидәсиз, тәвәккүл етмәјән кәс өз рузисини ишдә чалышмагда вә ја башгасынын әлиндә ахтарыр. Мөмин Аллаһдан башга һеч кимә үмид етмир. О бүтүн оланлары Аллаһдан билир. Әҝәр әли бүтүн сәбәбләрдән үзүлсә, онун Аллаһа олан үмид чырағы зәифләмир. Чүнки Аллаһ тәрәфиндән бәндәјә чатан һәр бир ишин һикмәтә әсасландығыны, онун хејринә олдуғуну дәрк едир. Аллаһ һеч вахт Өз бәндәсини онун хејринә олан ишдән мәһрум етмәз.
Мәлум мәсәләдир ки, дүнја механизми сәбәбләр системинин әсасында формалашыр вә инсан да һәмин системин зәнҹирвари бағлылығында онун бир һалгасы олараг өз истәкләринә чатмасы үчүн иш ҝөрмәлидир. Башга бир тәрәфдән иш ҝөрмәк, башгалары илә үнсијјәтдә олмаг инсанын имтаһана чәкилмәсинә шәраит јарадыр. Чүнки инсан имтаһан олунмаса тәкамүлә үз тутмаз. Инсан ҹәмијјәтә гатылыб мүхтәлиф шәраитләрә дүшмәклә бәркдән-бошдан чыхыр, инсанларла үнсијјәтдә гаршылыглы һүгуглара риајәт етмәклә өз тәкамүлүнә зәмин јарадыр.
Дејирләр бир ҝүн һәзрәт Муса (ә) хәстәләнир. Бәни-Исраилин бөјүкләри она баш чәкмәјә ҝедирләр вә дејирләр: “Әҝәр филан оту дәмләјиб сујуну ичсән сағалаҹагсан. Һәзрәт Муса (ә) дејир: “Мүалиҹәјә еһтијаҹ ҝөрмүрәм, Аллаһ Өзү мәнә шәфа верәҹәкдир!” Һәзрәт Муса (ә) бир мүддәт бу һалла јашајыр, амма өзүндә јахшылыға доғру бир ирәлиләјиш һисс етмир. Ахыры Аллаһ она вәһј ҝөндәрир ки, иззәт вә ҹәлалыма анд олсун, сәнә дејилән отла өзүнү мүалиҹә етмәјәнә гәдәр сәнә шәфа верән дејиләм.
Һәзрәт Муса (ә) һәмин отдан истифадә едәндән сонра сағалыр, амма Бәни-Исраилә дедији сөзә ҝөрә горхуја дүшүр. Јенә дә Аллаһдан она хитаб ҝәлир: “Еј Муса, сән өз јанлыш тәвәккүлүнлә бизим һикмәтимизи батил етмәк истәјирдин? Отларын көкүндә шәфабәхш тәсирләри, мин бир дәрдә дәрман олан фајдалы хүсусијјәтләри гојан кимдир?
Һәдисләрин бириндә дејилир ки, заһидләрдән бири шәһәрдән чыхыб дағларын гојнунда өзүнә мәскән салыр вә дејир: “Мән һеч кимә ағыз ачмајаҹағам, Аллаһ мәним рузими јетирмәјинҹә кимсәнин гапысыны дөјмәјәҹәјәм!” Бу минвалла једди ҝүн ҝәлиб кечир, амма заһидә јемәк-ичмәк ҝәлиб чыхмыр. Өлүмҹүл һала дүшмүш заһид инилдәјиб әрз едир: “Пәрвәрдиҝара! Ја мәним рузими јетир, ја да тез ҹанымы ал ки, бундан артыг әзијјәтә дүшмәјим!” Аллаһдан хитаб олур: “Иззәт вә ҹәлалыма анд олсун, ҹамаата гајнајыб-гарышмајана гәдәр сәнә рузи верән дејиләм.” Заһид дағдан ениб шәһәрә дахил олур. Ҹамаатын арасына дахил оланда, онун зәифләмиш вүҹудуну ҝөрәнләр она су, јемәк верирләр. Бу заман Аллаһ-тәала заһидә хитаб едир: “Еј Заһид, сән өз әмәлинлә Мәним һикмәтими батил етмәк истәјирдин. Мәҝәр билмирсән ки, бәндәмин рузисини она бәндәләримин әли илә јетирмәк Мәним үчүн сәбәбләрсиз (силсилә сәбәбләр бағлантысы олмадан) јетирмәкдән даһа әзиздир!” (Молла Меһди Нәраги. “Ҹамиүс-садат”, ҹ. 3, с. 228-229.)
Рузи тәкҹә маддијјата аид олмур. Мәнәви газанҹлар, о ҹүмләдән елм дә рузидир. Бу бахымдан ола билсин кимсә тәнбәллик үзүндән елм өјрәнмәјин архасынҹа ҝетмәсин. Бәзән дә дејирләр, мән Аллаһа тәвәккүл едәҹәм, О Өзү елми мәнә мәрһәмәт едәҹәк. Бу фикирләринә гүввәт олараг мәсумлардан дејилмиш бу рәвајәти дә бәһанә ҝәтирирләр: “Елм, охујуб-өјрәнмәклә һасил олмур. Елм елә бир нурдур ки, Аллаһ ону истәдији кимсәнин гәлбинә јерләшдирир.” (“Биһар”, ҹ. 1, с. 225.)
Бәли, елм Аллаһдан ҝәлир вә Ону истәдији кәсә верир, амма бизим өһдәмизә дүшән вәзифә дәрс охумағымыздыр. Баҹардығымыз гәдәр чалышмаг, ҹидди шәкилдә ишдән јапышмаг бизим борҹумуздур. Биз бүтүн мүмкүн фүрсәтләрдән истифадә етмәлијик. Кимсә јанлыш анламамалыдыр ки, зәһмәтсиз, тәр төкмәдән алим ола биләр. Зәһмәтә гатлашмадан дүнја немәтләринә чатмаг олмаз.
Инсанын әлдә етмәк истәдији бүтүн немәтләр Аллаһын ихтијарындадыр. Сәбәбләр топлусунүн өзү әсас тәјинедиҹи амил дејил, онлар немәтләрин әлдә едилмәси үчүн Аллаһын гәрар вердији васитәләрдир. Чүнки Аллаһ һәмин васитәләр вә вәсаитләр јолу илә рузимизин әлдә едилмәсини истәјир. Әлбәттә, ола билсин бир иш ҝөрмәдән вә ја васитә вә вәсаит олмадығы үчүн Аллаһ Өз лүтфү илә бизә тәсәввүр етмәдијимиз немәтләри версин. Бунун әксинә олараг, мүмкүндүр узун зәһмәтдән сонра кифајәт гәдәр сәбәбләрә әл атдығымыза бахмајараг сонда өз истәјимизә чатмајаг. Бу ону ҝөстәрир ки, сәбәбләр вар дејә архајын олмаг олмаз. Инсан анҹаг Аллаһа етимад етмәлидир. Јәни Аллаһа үмид бағлајараг сәбәбләрдән јапышмалыдыр.
Аллаһа тәвәккүл етмәјән инсанын гәлби даим изтираб ичиндә олар. Онун нә раһатлығы олар, нә дә хош ҝүзәраны. Чүнки, она арха олаҹаг һәгиги достдан гафил олуб јаланчы вә сүст архалара етимад едир. Буна ҝөрә дә ҝүҹлү олмағыныз үчүн Аллаһа тәвәккүл етмәлијик.