Бисмилләһир-Раһмәнир-Раһим!
Мүбарәк Ислам дининин нәзәриндә ән фундаментал, әсаслы, көклү әхлаги мөвулардан бири дә һәјадыр. Бу бәһсимиздә Исламын әсаслы әхлаги мөвзуларындан олан һәја барәдә данышмаг истәрдик.
Дөврүмүздә диггәтдән кәнарда галан әхлаги кејфијјәт
Ҝүнүмүздә һәја мөвзусу - чох актуал вә зәруридир. Дејә биләрик бир дүнјаја доғру ҝедирик ки, бир чох әхлаги категоријалар суал алтына апарылыр вә диггәт олунмур, инсанларын һәјатында унудулур, јашанмыр. Һәја да белә мөвзулардан бири, бәлкә дә биринҹиләриндәндир.
Биз буну да дејә биләрик ки, тарихин өнәмли мәрһәләләриндә һәја мөвзусу инсанларын һансы ҹинаһда, јер алмасыны мүәјјән едән әсас амилләрдән олуб.
Мисал үчүн, Кәрбәла вагиәсиндә Һагг ҹәбһәсиндә оланларын мәһз бу ҹәбһәдә олмасынын ҹидди сәбәбләриндән бири одур ки, орада олан инсанлар Аллаһ һүзурунда һәја едән инсанлар иди. Језидин (лән) гошунунда оланларын исә бу мәнфур ҝүруһа ҝедиб чыхмасынын, орада олмасынын вә төрәдилән ҹинајәтләрдә иштирак етмәсинин мүһүм сәбәбләриндән бири дә будур ки, онлар һәја чатышмазлығы јашајырдылар.
Утанҹаглыг, јохса һәја?
Һәја - инсанда олан бир мәнәви һалдыр. Бу мәнәви һалын бәрәкәтинә инсанда вүгарлылыг вә мәтанәтлилик мөвҹуд олур. Инсан бу кејфијјәтләрә малик олдуғуна ҝөрә пис иш ҝөрмәкдән чәкинир.
Јери ҝәлмишкән гејд едәк ки, һәја вә утанҹаглыг - тамамилә ајры-ајры мөвзулардыр. Ону да гејд едәк ки, мүгәддәс диними јерсиз, әглә зидд утанҹаглығы һәтта тәнгид дә едир. Утанмаг ајры шејдир, һәја - ајры шеј. Бәзән бу ики анлајышлар бир-биринә гарышдырылыр.
Һәја анлајышы илә бағлы даһа дәрин тәсәввүрүмүзүн јаранмасы үчүн бујурушлара диггәт етмәк јеринә дүшәр. Имам Садиг (ә) бујурур: “О кәсин ки, һәјасы јохдур - онун иманы да јохдур”. Һәја садә бир мәсәлә, елә-белә бир мөвзу дејил. Елә ки, бизим һәјатымызда, давранышларымызда, данышыгларымызда, отуруб-дурмамызда, бахдыгларымызда, ешитдикләримиздә, сосиал һәјатда, реал һәјатда һәја арадан ҝедир, лабүддүр ки, иман да арадан ҝедәҹәк. Чүнки, Һәзрәт Имам Ҹәфәр Садиг (ә) хәбәрдарлыг едир ки, о кәсин ки, һәјасы јохдур - онун иманы јохдур. Ола биләр ки, адамын тәһсили олсун, амма һәјасы олмасын. Мүмкүндүр ки, инсан савадсыз олсун, амма һәјасы јериндә олсун.
Иман әхлаги бир кејфијјәтдир. Һәја - тәгванын бир бөлмәси, шөбәсидир. Тәгва будур ки, инсанын ичиндә, Аллаһын разы олдугларынын әксинә ҝетмәкдән бир сабит чәкинмәси, хофу олсун. О, ҝүнаһ етмәкдән чәкинсин. Әҝәр јахшы дурумдадырса, бу һалыны әлдән вермәкдән хофу, чәкинмәси олсун. Әҝәр ҝүнаһ ону өзүнә ҹәлб едирсә, Илаһи хофу ону чәкиндирир ки, агибәтини зај етмәсин.
Һәја да тәгванын бир голудур. Һәја һәлледиҹи мәсәләдир. Нә гәдәр бујурушларда ҝәлир ки, инсан һәја пәрдәсинин арадан ҝетмәсинә имкан вермәмәлидир. Һәја олмајан јердә иман да јохдур.
Һәјаны јарадан амил нәдир?
Һәзрәт Әли (ә) бујурур: “Дини олмајан кәсин һәјасы јохдур”. Анлашылан будур ки, һәјаны јарадан амил - етигаддыр, диндир. Дин олмајанда инсанлар топлума ҝөрә, топлумун бахышларына ујғун сурәтдә давранылар. Әҝәр топлумда бир шејләр нормал гаршыланарса, гәбул едиләрсә, инсан да она ујғун давранышларыны тәнзимләјәр. Әҝәр бир шеј анормал гаршыланарса, инсанлар да она анормал јанашарлар. Демәли, һансыса топлумда рүшвәт, кәләкбазлыг, һагг басма нормал гаршыланырса, етигады олмајан инсанларын чоху буна ујғун давраныш сәрҝиләјәҹәкләр.
Бәс о нәдир ки, топлумун мәнәви ашынмасына рәғмән, топлумун ашағы стандартларына рәғмән инсанын һәјасыны горујуб сахлајыр? Бу, инсанын етигады, мәсләкидир. Бу, диндир.
Данышмаг илә һәја арасында әлагә
Һәјаны арадан апаран ҹидди мөвзулардан да бири инсанынын дилини идарә етмәмәсидир. Бәзән инсан чох данышанда нәтиҹәдә чохлу сәһвләр едир. Гејбәт, јалан, јерсиз данышма, бөһтан, шәр, әлә салма, лағ-лағ, јерсиз зарафатлар - мәһз дилдән гајнагланыр. Бунлар һамысы һәјанын арадан ҝетмәсинә ҝәтириб чыхардыр. Һәзрәт Әли (ә) бујурур: “Һәр ким чох данышар - о, чох хәта едәр. Нәтиҹәдә һәјасы азалар. Һәр кимин һәјасы азалар - онун тәгвасы алар. Һәр кимин тәгвасы азалар - онунгәлби өләр”.
Биз ҝәрәк диггәт едәк ки, чох заман мәһз чох данышмаг аләми бир-биринә гатыр. Ики дост әјләширләр, үнсијјәт сахлајырлар. Онлар данышыгларыны нәзарәтә алмајанда хәталар ҝәлир, гејбәт, јалан, зарафат, бөһтан, мәзәләнмәләр ҝәлир.
Аиләдә дә бу ҹүрдүр. Киши чох данышар - аләми бир-биринә гатар. Аиләдә ханым јолдашы илә бағлы нә ҝәлди данышар - аләм гарышар. Һәр ким чох данышар, чох өзүнү ҝөстәрәр, чох ҝөзә ҝирмәк истәјәр, јерли-јерсиз чох мәсәләләрә мүдахиләләр етмәк истәјәр - онун хәталары чохалар вә белә олан һалда һәјасы азалар. Һәр кимин һәјасы азаларса, онун горунмасы азалар, тәгвасы азалар. Һәр кимин ки, тәгвасы азалар - онун гәлби өләр.
Белә баханда баша дүшүлмүр ки, гәлбин өлмәси илә чох данышмағын нә әлагәси ола биләр. Бујурушу индики вәзијјәтә, заманымыза трансфер етсәк, бураја инсанларын сосиал шәбәкәләрдә өзләрини ифадә етмәјә ҹан атмаларыны да әлавә едә биләрик. Дөврүмүздә нә гәдәр инсанлар јерли-јерсиз өзүнү ифадә етмәјә чалышыр. Бүтүн бунлар мәһз сөзүҝедән бөһранлары јарадыр.
Һәја о ҹүмләдән будур ки, бир инсан гаршы ҹинслә һәм реал, һәм виртуал контактларына хүсуси диггәт етсин. Чох тәәссүфләр олсун ки, реал һәјатда раһатлыгла ҝөзләнилән сәрһәдләр, сосиал шәбәкәләрдә, виртуал дүнјада чох заман ҝөзләнилмир.
Һәја һәм дә будур ки, инсан өзүнү реклам етмәсин, тәвазөкар олсун. Өзүнү топлумун јерсиз олараг тәгдим етмәсин.
Аиләдә оҹаг о замана гәдәр диридир ки, һәја диридир. Әҝәр һәја дири олмаса, вәзијјәт чох пис олар. О адамлар ки, данышмаг үчүн, өзүнү ҝөстәрмәк үчүн, бәјәнмә јығмаг үчүн, мүзакирә олунмаг үчүн фәалллыг едир - онларын хәталары да чох олар. Хәтасы чох оланын өзүнү горумасы азалар, өзүнү горумасы азаланын исә гәлби өләр.
Она ҝөрә дә диггәтли олмалыјыг. Нә ҝәлдијә бахмадығымыз кими, нә ҝәлди дә данышмамалыјыг. Аллаһ бизә ики гулаг, бир дил вериб. Ики гулаг вериб ки, даһа чох ешидәк вә гәбул едәк.
Һәја бүтүн хејир гапыларыны ачыр
Һәзрәт Әли (ә) бујурур: “Һәја бүтүн хејирләрин ачарыдыр”. О ки, киши намәһрәмлә мүнасибәтдә һәја едәр, она бахмаз - онун гапылары бүтүн хејирләрә тәрәф ачылыр.
О ки, ханым һәја едәр, өзүнү өзҝә бахышларында горујар - хејирләр тапар.
О ханым ки, һәјат јолдашынын ҝүҹү чатмадығы шеји ондан тәләб етмәз, истәмәз - бүтүн хејирләрин гапысы ачылар. Бүтүн хејирләрин гапысынын ачары - һәјададыр.
Һәзрәт Имам Садиг (ә) бујурур: “Һәја бүтүн пис ишләрин гаршысыны алар”.
Башга бир һәдисдә Һәзрәт Әлидән (ә) нәгл едилир: “Һәјанын зирвәси будур ки, инсан өзү өзүндән һәја етсин”. Әҝәр өзүмүз өзүмүздән һәја етмәсәк, һеч нә гаршысында һәја етмәји өјрәнмәјәҹәјик. Өзүмүздән һәја етмәји өјрәнмәлијик. Аллаһ һүзурунда олан инсан, ҝәрәк өзү өзүндән һәја етсин.
Имам Һүсејнин (ә) һәја дәрси
Һәзрәт Имам Һүсејн (ә) - һәјанын зирвәси иди. Фәрди әхлагда, иҹтимаи әхлагда, аилә әхлагында һәјанын зирвәсиндә иди. Бир ҝүн бир нәфәр диләнчи Имам Һүсејнә (ә) мүраҹиәт едир вә Имам (ә) она мин дирһәм верир. Орада оланлар ҝөрүрләр ки, һәмин шәхс мин дирһәми сајыр. Бир нәфәр ондан сорушур ки, нәсә сатмамысан ки, пулу нијә сајырсан?
Бир вар ки, бир шеји сатырсан, онун мүгабилиндә алдығыны сајырсан. Бурада исә сатылан бир шеј јохдур. Һәмин саил бир ҹаваб верир, бурадан һәја мүстәвисиндә мөвзулар чыхыр. О адам ҹаваб верир ки, абрымы сатмышам. О ки, пул истәјиб, диләниб, әслиндә абрыны сатыб. Имам Һүсејн (ә) онун мин дирһәмини артырыр, үч мин дирһәм едир. Имам (ә) бујурур: “Мин дирһәм - сәнин диләнчи олдуғуна ҝөрә, мин дирһәм - абрындан хәрҹләдијинә ҝөрә, мин дирһәм дә ҝәдә-ҝүдә гапысына ҝетмәдијинә, бизим гапымыза ҝәлдијинә ҝөрә”. Һәја саһиби, һәја саһибини баша дүшүр...
Ашура ҝүнүндә Имам Һүсејнлә (ә) бағлы бир нүмунәви һәја сәһнәси јашаныр. Артыг ахыр анлардыр, бәллидир ки, шәһадәт олаҹаг, дүшмән чохдур, Әба Әбдиллаһын (ә) карваны аздыр, онларын гарәт нијјәти илә ҝәлдији бәллидир... Әба Әбдиллаһ (ә) һәја әһлидир, билир ки, онун шәһадәтиндән сонра дүшмән онун ҝејимләринә дә ҝөз дикәҹәк. Көһнә ҝејимләриндән ҝејинир ки, бәлкә дүшмән онун көһнә ҝејимләринә тамаһ салмасын. Һәзрәт (ә) шәһадәтиндән сонракы вәзијјәтини дә дүшүнүр...
Тарихин һәја мәктәби
Ашура мәктәбинин ичәрисиндә бир чох ибрәтләр, дәрсләр вар. Сөзлә әмәлин бир јердә олдуғу мәктәбидир. Һәр сәһнәсиндә, һәр һадисәсиндә чохлу ибрәтләр, дәрсләр вар. Бу бөјүк мәктәбдә дә сөзсүз ки, бәһс етдијимиз мөвзуја даир чохсајлы дәрсләр вар.
Амма, тарихдә һәјанын зирвәси, мәктәби олараг галмыш шәхсијјәт - Һәзрәт Әбүлфәзлдир (ә). Һәзрәт Әбүлфәзлин (ә) бүтүн башга имтијаз вә кејфијјәтләри илә јанашы, онун Ашура ҝүнүндә вердији ән бөјүк дәрсләрдән бири - һәјадыр.
Бир сәһнәни тәсәввүр едәк ки, нечә мүддәтдир ки, сусуздурлар. Хејмәдә бөјүклү, кичикли, көрпәли һәр кәс сусуздур. Һәзрәт Әбүлфәзл (ә) су ҝөтүрмәк үчүн Фәрата јолланыр вә сују ҝөтүрмәјә мүвәффәг олур. Ади рәфтар будур ки, өзү дә нечә мүддәтдир су ичмәјиб, бир гәдәр судан ичсин, сираб олсун, һәм дә ҝүҹ топарласын вә ҝери гајытсын. Амма бу әзизләрин хүсуси фәрглиликләри будур ки, ади, сырадан бир рефлексләр сәвијјәсиндә, физиоложи тәләбатлар үзәриндә давранмајыблар. Онлар һәр аддымларына, једикләринә, ичдикләринә, данышдыгларына хүсуси диггәт едибләр. Онлар бүтүн әмәлләринин һесаб-китабыны апарыблар.
Һәзрәт Әбүлфәзл (ә) аға белә бир дурумда һәја едир, о судан ичмир. Әбүлфәзл (ә) аға ади инсанларын давранышы илә дејил, хүсуси һәја илә давраныр. О Һәзрәт (ә) Аллаһ гатында һәја едир, бир һалда ки, ушаглар сусуз идиләр - о да сују ичмир.
Аллаһ Тәала бизләрә һәгиги һәја мәктәбиндән дәрсләр ҝөтүрмәји, һәјатымызы һәја үзәриндә јашамағы нәсиб етсин!
Гардашында бу 3 сифәти ҝөрдүнсә...
Тәбәррүк үчүн һәја илә бағлы бујурушлара диггәт едәк.
Имам Сәҹҹад (ә) бујурур: “Дөрд сифәт вардыр ки, һәр кимдә оларса, иманы камил вә ҝүнаһлары бағышланмыш олар. Аллаһла елә һалда ҝөрүшәр ки, ондан разы олар:
Илаһи тәгва.
Дүз данышмаг вә инсанлара гаршы сәдагәтли олмаг.
Аллаһ дәрҝаһында вә инсанларын гаршысында бүтүн чиркинликләрдән пак әтәкли вә һәјалы олмаг.
Хош әхлаглы вә аиләси илә хошрәфтар олмаг".
Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: “О заман ки, гардашында (бу) үч сифәти ҝөрдүн, она үмидвар ол: һәја, әманәт вә дүзлүк. Әҝәр бу сифәтләр јохдурса, она үмид бәсләмә”.
Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: “Иман - чылпаг бир бәдәндир ки, либасы - һәјадыр”.
Һәзрәт Пејғәмбәр (с) јенә бујурур: “Аҝаһ олун ки, бу дин - сабит бөјүјән ағаҹ кимидир. Көкләри - иман, будаглары - зәкат, сују - намаз, дамарлары - оруҹ, јарпаглары - ҝөзәл әхлаг, өртүјү - һәја, мејвәси - Аллаһын һарамындан чәкинмәкдир. Неҹә ки, бир ағаҹ пакизә мејвәси илә камил олур, иман да Аллаһын һарамларындан чәкинмәклә камил олур”.
Имам Багир (ә) бујурур: “Һәја вә иман ики јолдашдыр - бири һәрәкәт етсә, о бири ардынҹа ҝедәр”.
Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурду: “Дөрд шеј мөминләр үчүн ваҹиб мәсәләләрдәндир: ҝөзәл миник, ҝениш ев, јарашыглы палтар вә парлаг чыраг”.
Сорушдулар: “Еј Аллаһын Рәсулу (с), бунлардан бизим јохумуздур. Сәнин бу сөјләдикләриндә мәгсәд нәдир?”.
Бујурду: “Ҝөзәл миник - әглдир. Ҝениш ев - сәбирдир. Јарашыглы палтар - һәјадыр вә нәһајәт, ишыглы чыраг исә - елмдир”.
Аллаһым, бизләрә һәјалы давранышы нәсиб ет!
Аллаһым, һәр нә ки, бизи һәјадан узаглашдырыр - бизләри онлардан узаг ет!
Аллаһым, агибәтләримизи хејирли ет! Амин!
